O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

Savol va topshiriqlar

1. So‘z yasalishining tuzilishi qanday qismlarni o‘z ichiga oladi?

2. So‘z yasalishining tuzilishi bilan so‘zning morfemik tuzilishi o‘rtasidagi farqni ayting.
3. O‘roq, kurak, suvchi so‘zlaridagi yasashga asos bilan yasalma o‘rtasidagi mazmuniy bog‘lanishni tushuntiring.
35-dars. So‘Z YASALISH USULLARI


Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o‘quvchilarning ongida so‘z yasalish usullari yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o‘quvchilarni turli-tuman kasb-korlarga qiziqtirish ruhida tarbiyalash.


1-topshiriq. -dosh, -kor, -shunos qo‘shimchalari ishtirokida so‘zlar yasang va ulardagi umumiylikni izohlang.
2-topshiriq. Bo‘tako‘z va ko‘zoynak so‘zlaridagi so‘z yasalishini izohlang.

So‘z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekanligiga ko‘ra so‘z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo‘­shimchalar qo‘shish orqali (affiksatsiya); 2) so‘zlarni qo‘shish orqali (kom­pozitsiya). Masalan, ishla so‘zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo‘shim­chasini qo‘shish yo‘li bilan hosil bo‘lgan. Qo‘shma korxona, ishlab chiqarish singari so‘zlar esa ikki so‘zni bir-biriga qo‘shish asosida hosil qilingan.

Hozirgi o‘zbek tilida so‘z yasashning mahsuldor usuli qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan so‘z yasash — affiksatsiyadir. Bu usul tilda mavjud bo‘lgan muayyan so‘z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so‘zlovchi xotirasida so‘z yasashning qoliplari mavjud bo‘ladi. Masalan, ot+chi «shaxs oti yasovchi» (ishchi, temirchi, suvchi); ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so‘z yasash qoliplari asosida turli-tuman yasama so‘zlar hosil qilinadi.
So‘zlovchi xotirasida, so‘z yasash qoliplari va ularning ma’nolari haqida ko‘nikmaning mavjud bo‘lishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi.
So‘z yasash qoliplari va ularning ma’nolari bir xil yasovchi qo‘shim­chali so‘zlarni ma’lum uyalarga birlashtirish asosida aniqlanadi. Masalan:
traktorchi yig‘la binokor
kombaynchi sizla g‘allakor
suvchi qo‘lla paxtakor
ekskavatorchi oqla o‘ymakor
tikuvchi ishla sholikor