|
Tayanch tushuncha va iboralar: dialektika, aloqadorlik va boglanishlar, universal, strukturaviy, deterministik aloqadoliklar.
Borliq tug’risidagi falsafiy ta’limotga ko’ra, ma’lum bo’ladiki, butun borliq, garchi, xilma-xil bo’lsada, u ayni paytda bir butun xamdir. Xilma-xil borliqning bir butunligi to’g’risida muloxaza yuritar ekanmiz, bir kator savollar oldimizda kundalang buladi: borliq butunligining asosidav nima yotadi ? Xilma-xil borliqni butun xolatga keltiruvchi tamoyillar bormi? Agar bor bulsa, ular nimalardan iborat ? Modomiki, xilma - xillikdan iborat borliq bir butun ekan, binobarin bu xilma-xillik o’rtasida uzaro aloqadorlik va boglanishlar xam bulishi tabiiy. Demak, bu boglikliklar nimalardan iborat ? Bu boglikliklar, ravshanki, borliq rivoji va tarrakkiyoti rivojida xam namoyon bulsa kerak. SHunday ekan, aloqadorliklarning rivojlanishi jarayonida namoyon bulishi xususiyatlari nimadan iborat ? Va nixoyag, bularning barchasini aks ettiradigan va urganadigan ta’limotning moxiyati nimadan iborat ?
Ushbu savollar xar bir kishini xayoti davomida u yoki bu darajada uziga jalb kila oladigan, uylantiradigan muamolar sarasiga kiradi, okibatda ular insonning falsafiy fikr yuritish jixatlarini shakllantirishda muxim axamiyat kasb etadi. Ana shu bois bu savollar yuzasidan bosh kotirish muayyan amaliy axamiyatga xam ega.
Falsafada ushbu muammolarni urganadigan ta’limot dialektikadir.
Dialektika - borliq xilma-xilliklari o’rtasidagi umumiy boglanishlar, aloqadorliklar, butun xarakatlanishi, usishi, uzgarishi va rivojlanishi to’g’risidagi ta’limotdir. Rivojlanish va taraqqiyot, uzaro aloqadorliklar esa tabiat , jamiyat va inson tafakkuriga xosdir. Binobarin, dialektika asosida borliq rivojlanishini urganish insonga uning moxiyatini chuqurrok anglash imkonini berish bilan birga dunyoni uzgartirish yullarini xam kursatib beradi. Ana shu ma’noda dialektika metodologik kurol vazifasini xam utaydi.
Dialektika, avvalo, umumiy boglanishlar va aloqadorliklar to’g’risidagi fandir. U ni urganish dialektik fikr yuritishni shakllantiradi. Dialektik fikr deganda borliqdagi barcha narsa va xodisalarni uzaro bogliklikda va aloqadorlikda xamda doimiy rivojlanish va tarakkiy etish jarayonida olib karashdir.
Tabiatda xam kishilik jamiyatida xam inson tafakkurida xam xech bir xodisa yoki voqea uzgarish yoki jarayon boshka xodisa yoki voqealardan uzgarish yoki jarayonlardan ajralgan aloxida, ularga boglik bulmagan xolda, ular bilan aloqadorliksiz mavjud bulmaydi. Aksincha, ularning barchasi doimo uzaro bogliklikda buladi, bir-birini takozo qilib turadi. SHuning uchun dialektikaning uzaro aloqadorlik prinsipi yalpi umumiy xarakterga ega. CHunki uzaroaloqadorlik va bogliklik butun borliqka, ya’ni tabiat, jamiyat, inson tafakkuri xamda bilish jarayoniga xosdir, ayni paytda aloqadorlik va boglikliklar uz ichiga kamrab olgan , moddiy va ma’naviy olamning cheksiz xolatlari boglanish va aloqadorlik tufayli mavjud.
Inson ana shu borliq xodisalarini bilar ekan, narsa va jarayonlarning moxiyatini urganar ekan, albatta, konkret narsa va xodisani bilish ob’ekti qilib tanlaganda ularni umumiy boglanishlardan fikran ajratadi. Ularga xos bulgan xossa va xususiyatlarni ochib berish uchun esa boshka narsa va xodisalar bilan bogliklarini aniklab, birga olib urganadi. Borliq predmetlari, xodisalari uzaro murakkab va uzviy boglikda bulgani bois, ularni bilishda imkon kadar bu bogliklik va aloqadorliklarni aniklab, ularga tayanib ish kurish lozim. Bilish dialektikasi buni takozo kiladi. Bilishda bunday xar tomonlama yondashuvga erishish mutlak ma’noda juda kiyin bulsada, lekin aynan shunday talab, turli xatoliklar yanglish xulosalar chikarishdan asrab turadi.
Dialektik aloqadorlik va boglanishlar bir butun borliqni tashkil etgan predmet va xodisalar o’rtasidagina mavjud bo’lib kolmasdan, balki ularga tegishli bulgan barcha belgi xossa yoki xususiyatlar o’rtasida xam mavjuddir. Zero , narsa va xodisalar boglikligi ularning belgilari yoki xususiyatlari o’rtasidagi chambarchas boglikliklarga tayanadi.
Aloqadorlik va boglanishlar borliqning turli soxalarida turlicha namoyon buladi. Masalan makrodunyodagi boglanishlar sayyoralararo boglanishlar, organik olamdagi boglanishlar, kishilik jamiyatidagi boglikliklar va x.k. Ular shu kadar rang- barang va uziga xoski, umuman olganda borliqning rang-barangligiga mos tushadi. Bu aloqadorlik va boglanishlarning muayyan turini konkret fanlar urganadi. Bunda xar bir fan borliq boglanishlarining muayyan turiga xos moxiyatini urganish bilan birga aloqadorlikning xali noma’lum, urganilmagan jixatlarini ochib beradi. Urganilayotgan aloqadorliklar borliqning boshka soxalariga oid aloqadorliklar bilan birgalikda urganilsa, oralik soxalarni urganuvchi yangi fanlar xam paydo bulishi mumkin. Masalan, biofizika, geofizika, fizximiya va boshkalar shular jumlasidandir.
Kurinib turibdiki, turli fanlar bepoyon borliqdagi xilma-xil aloqadorliklar va boglanishlarning biron turini urganadi. Dialektika esa bir butun borliqka va uning turli kurinishlariga xos bulgan eng umumiy aloqadorlik va boglanishlarni urganadi. Dialektika urganadigan aloqadorliklar uch turda bulishini ta’kidlab utish lozim: 1) universal 2) strukturaviy 3) deterministik aloqadoliklar. Xuddi shu jixati bilan dialektika boshka konkret fanlar dan fark kiladi.
Aloqadorlik va boglanishlar shakllari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
