O’quv materiallari. 1- mavzu: Falsafa fanining predmeti mazmuni va jamiyatdagi roli

Zaruriyat va tasodif.
Zaruriyat deganda muayyan sharoitda kat’iy ravishda kelib chikadigan, uz ichki boglanishlariga kura kelib chikishi mukarrar bulgan voqea yoki xodisaga aytiladi. Tasodif deganda esa, narsa va xodisalarning moxiyati bilan boglik bulmagan tashki nomuxim omillar bilan boglikligi tufayli ayni sharoitda yuz berishi xam, yuz bermasligi xam mumkin bulgan voqea yoki xodisaga aytiladi.
Zaruriyat va tasodif uzaro boglik bo’lib, borliqdagi narsa va xodisalar rivojlanishining ikki tomonidir. Ular bir-birlari bilan boglik bulishi bilan birga uziga xos xususiyatlarga xam ega. Jumladan, zaruriyatning sababi, uzida bo’lib, uning ichki moxiyatidan kelib chikadi; zaruriyat narsa va xodisalardagi muxim va takrorlanib turuvchi ichki aloqadorliklari natijasidir; zaruriyat ilgarigi rivojlanish davomi; zaruriyat albatta ruy beradi; zaruriyat umumiy xarakterga ega; zaruriyat doimo qonuniydir.
Tasodif esa zaruriyatdan fark etib, muayyan sharoitda ruy berishi xam. ruy bermasligi xam mumkin, u narsa yoki xodisaning moxiyatidan kelib chikmaydi, u bekaror va vaqtinchadir. Birok, tasodif xam sababsiz ruy bermaydi, fakat uning sababi uzida emas, balki tashki - shart sharoitidaDir. Tasodif borliqdagi nomuxim boglanishlardan kelib chikib, rivojlanishga belgilovchi ta’sir kursata olmaydi. Tasodif umumiy emas, balki, juz’iy, xususiy xarakterga ega. Tasodif shuning uchun qonuniy emas.
Zaruriyat va tasodif borliqdagi narsa va xodisalar o’rtasidagi aloqadorlikning bir shakli bo’lib, ob’ektivdir, ya’ni ularnig sodir bulishi inson xoxishiga boglik emas.
zaruriyat va tasodif dialetik boglikdir, YA’ni bir- birisiz , aloxida bulmaydi.
Fanning vazifasi vokeilikda aloqadorlik va bolanishlar orasidan ichki zaruriy aloqadorliklar bilan birga bu tizimdagi tashki tasodiflarni xam aniqlashdan iboradir.
Imkoniyat va vokeilik
Imkoniyat va vokeilik xam dialektikaning muxim kategoriyalaridir.
Vokeilik - real mavjud bulgan, yashab faoliyat kechirayotgan narsa va xodisadir. Birok, xech bir xodisa rivojlanishi davomida birdaniga paydo bulmaydi, balki dastlab imkoniyat davrini boshdan kechiradi. Xar bir vokeilik paydo bulishidan oldin imkoniyat xolatida mavjud buladi.
Imkoniyat - vokeilikning ko’rtak xolatdagi kurinishi, xali yuzaga kelmagan vokeilikdir.
Vokeilikdagi rivojlanish jarayoni imkoniyatlarning dialketik tarzda vokeilikka aylanish jarayonidan iborat.
Imkoniyat va vokeilik dialektikasi ongdan tashkari ob’ektiv olamdagi boglanishlar shaklidir.
Imkoniyat va vokeilik kategoriyalarining moxiyatini, ularning uzaro aloqadorlik, dialektikasini urganish va bilish fan va amaliyyotda muxim axamiyat kast etadi. Ularni farklamasdan aralashtirib yuborish yuk narsani bor deyishga, yoki yangining eski ustidan galabasini tushunmaslikka olib boradi.
Imkoniyatlar doimo real va mavxum buladi. Real imkoniyatlar muayyan shart-sharoitlarda doimo vokeilikka aylanadi. Mavxum imkoniyatlar esa ko’rtAqligicha koladi va vokeilikka aylanmaydi.
SHuningdek, imkoniyatlar yangi, endi vujudga kelayotgan, rivojlanayotgan xamda eski umri tugab borayotgan real kuchlar sifatida progressiv va konservagiv xam bulishi mumkin.
Imkoniyatlar vokeilikka birdaniga aylanmaydi. Balki eski vokeilik bagrida ko’rtak ortadi. Rivojlanib muayn sharoitda vokeilika aylanadi.
Ijtimoiy taraqqiyotda imkoniyatlarning vokeilikka aylanishi va uni urganish muxim axamiyatga ega. Bunda jamiyat imkoniyatlarining ruyobga chikishida sub’ektiv omilning roli borligini unutmaslik lozim. Bu erda sub’ektiv omil deganda kishilarning ongli aktiv amaliy faoliyati tushuniladi.
Sub’ektiv omil ob’ektiv shart - sharoitga tayanadi. Usiz xech narsa kila olmaydi, chunki ob’ektiv shart - sharoit imkoniyatlarning vokeilikka aylanishida sub’ektiv omilga nisbatan birlamchi va belgilovchidir.
Umuman yukoridagi barcha dialektika kategoriyalari bir-biri bilan chambarchas boglik bo’lib, ularni bilish muxim metodologik axamiyatga ega.
Dialektika umumiy qonun va kategoriyalar sistemasidan iborat,bo’lib ularning yig’indisi dunyoning bir butunligini ifodalaydi va u doimiy uzgarishda, rivojlanishdadir. Qonun deganda nima tushuniladi? Bunga javob berishda shuni xisobga olmok lozimki, eng umumiy shaklda qonun moddiy olamdagi turli xil narsa va xadislar, jaraenlar va vokeyalar o’rtasidagi munonosabatlar, uzaro aloqadorlikda demakdir. Lekin bundan qonun barcha munosabatlarni ifodalaydi, degan xulosa chikarmaslik kerak. Masalan. muxim va muxim bo’lmagan, tasodifiy va zaruriy, barkaror, va bekror, umumiy va xususiy munosabatlar bor. Qonun bu munosabatlarning barchasini kamray olmaydi. Turli-tuman aloqalar, boglanishlar ichidan u eng avvalo, muxim aloqalarni ya’ni, shunday munosabatlarni ifodalaydiki, bular tashki sharoitlardan emas, balki narsa va xodisalarning moxiyatidan, uning ichki aloklardan kelib chikkan buladi. Shuningdek , qonun zaruriy munosabatdir. Chunkiy tabiat va jaыiyatdagi xar kandai qonunga xos belgi zaruriylik xisoblanadi. Qonun tushunchasining uzi majburiylik, yunalish kursatib beradi.
Qonunning muxim belgilaridan biri-narsa va xodisalardagi umumiy munosabatlarni ifodalashdir. Agar qonun shak shubxasiz yuz berish mumkin bulgan (zarurni belgisi) munosabatlarini ifodalar ekan, tabiiy ravishda bu munosabatlar bir xil sharoitda doimis va xamma joyda (umumiylik) namoyon buladi. Ana shu ma’noda qonun umumiy munosabatlardir.
Qonun nisbiy barkaror munosabatlardan iborat, zero u muayyan xadisalarning ichki tabiatidan, uning moxiyatidan kelib chikadigan moddiy dunyo, narsa va xodisalarning aloqalarni ifodalaydi. Qonun gox vujudga kelib, gox yukolib ketadigan aloqalarga asoslanishi mumkin emas. U nisbiy barkaror munosabatlarni takozo etadi. Qonunning nisbiy barkarorligi shu bilan izoxlanadiki, u bir xil shartlarda muxim xususiyatlar sifatida tabiatdagi narsa va xodisalardagina emas, balki ijtimoiy xaetdagi voqealarda xam yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu bilan qonuning ta’rifini etarli deyish mumkinmi? Yuk, mumkin emas. Chunki, birinchidan biz qonun - bu muxim, zaruriy, umumiy, barkarorlik munosabatlar der ekanmiz, qonunda ifodalanib, uning ob’ektiv asosini tashkil kiladigan aloklarnigina kursatib utgan bulamizu ammo boshka kategoriyalarda, jumladan sababiyat, zaruriyat, mazmun,moxiyat va boshkalarda xam ifodalanadi. SHubxasiz, yukorida sanab utilgan belgilar xam qonunning uzi xos xususiyati xaqida tasavvurni tula ochib bera olmaydi; uchinchidan, qonunga ta’rif berganda yukoridagi ob’ektiv aloqalar shakllarini oddiy tarzda sanab utiladigan bulsak, qonun bilan mazkur ob’ektiv aloqalar turlarini oydinlashtirgan bulamiz. SHuning uchun qonunni ta’riflashda uning shunday xususiyatini ajratish kerakki,u mazkur kategoriyaning boshkalaridan fark kiladigan uziga xos tomonini belgilashga imkon tugdirsin. Bu xususiyat shundan iboratki,tabiat va jamiyatdagi xar qanday qonun voqealarning rivojlanish xususiyati va yunalishini belgilab beradi voqealarning okimi kat’iy, anik yunalishda bulishini takozo etadi. Ma’lum bir sharoitda bulishiga karamay, bir urinda bir xil, ikkinchi urinda boshka xil tarzda sodir buladigan jarayonlar va voqealarni qonuniy deb bulmaydi. Biz bu jaraen eki voqea qonun kuchiga ega der ekanmiz, undagi muxim, zaruriy umumiy va barkaror munosabatlarning ifodalanishinigina emas, balki muayyan voqealar okimini, katьiy natijalar takozo kilishini nazarda tutamiz.
Qonun voqealar xususiyati va yunalishini bildirar ekan. u uzining anikligi bilan fark qiladi. SHuning uchun qonunning pirovard okibati kishilarning muvaffakiyatli faoliyatining zaruriy sharti bulgan xar tomonlama unga muvofik keladigan talab tarzida zoxir bo’ladi.
Qonun muayyan bir sharoitda namoyon buladi, moddiy olamdagi narsa va xodisalarning mavjudligi va rivojlanishi uchun ma’lum sharoit qonunning kurinishi. xarakati uchun xam majburiydir. Sharoit deganda voqelikdagi narsa va xodisaning yashashi va rivojlanishi uchun zarur bulgan obьektiv omillar yigindisi tushuniladi. Qonun va sharoit bir-biri bilan uzviy boglikdir, ayni bir vaqtda ularni bir-biriga korishtirib yoxud aynanlashtirib yubormaslik kerak. SHaroitning uzgarishi bir qonunning boshkasi bilan almashnishiga uning xarakat doirasini toraytirish yohud kengaytirishga olib keladi.
Ilgari mavjud bulgan sharoit tula yukolib ketgan takdirda uning zaminida amal kilgan qonunlar uz urnini yangi sharoitga to’g’ri keladigan yangi qonunlarga bushatib beradi; ayrim xolatda ilgari mavjud bulgan sharoitlar kulayrok bulmasa eski qonunlar uz xarakatini davom ettiradi. ammo uning kurinish doirasi chegaralangan buladi va nixoyat, ayrim xolatda ilgari mavjud bulgan sharoit anchayin kulay bulsa, qonunlarning amal kilishi uchun xam keng ufklar ochiladi.
U yoki bu qonun amal kiladigan ob’ektiv sharoitlarni bilish katta amaliy axamiyatga ega. Ma’lumki, kishilar ob’ektiv qonunlar talablaridan kelib chikib , ularga tayansalar, uz faoliyatlaridan ularni xisobga olsalar to’g’ri xarakat kila oladilar. Birok qonunning xarakati kuzga tashlansada, bu xarakatni qanday bulsa shundayligicha xis kilish mumkin emas. Lekin kishilar, u yoki bu qonun namoyon buladigan sharoitni bilar va unga taьsir etar ekanlar, bu bilan uzlari istagan natijalarga erisha oladilar.
SHunday qilib tabiat va jamiatning xar qanday qonuni uzining uchta tomoni bilan tavsiflanadi, chunonchi: a) qonun ob’ektiv asosga ega bo’lib, muxim zaruriy, umumiy va barkaror munosabatlarni ifodalaydi; b) Qonuning xarakati uziga xos xususiyatiga ega bo’lib, vokiyalar rivojlanish kat’iy muayyan yunalish natijasida tugiladi; v) qonun ma’lum bir shart- sharoitlarda namoyon buladi.Bu jixatlar xisobga olgan xolda qonunga quyidagicha ta’rif berish mumkin.