O’quv materiallari. 1- mavzu: Falsafa fanining predmeti mazmuni va jamiyatdagi roli

Qonun - muayyan shart-sharoitlarda voqealar rivojining xususiyati va yunalishini belgilaydigan. ma’lum bir kat’iy natijani takozo etadigan ob’ektiv dunyodagi narsa va xodisalarning muxim. zaruriy. umumiy. nisbiy barkaror munosabatlaridir. Qonun ilmiy nazariy va amaliy faoliyatda ob’ektiv uzaro aloqalarning barcha shakllarini sinchkovlik bilan xisobga olishni takazo etadi. Bu esa ularni ichida muxim, zaruriy, umumiy, barkaror aloqalarni belgilashga yordam beradi, ayni zamonda ob’ektiv qonunlarni tushunishimizga imkon beradi. Qonun muayyan bir natijalarni tugdirib, voqealar rivojlanish xususiyatlari va yunalishini belgilab berar ekan, bu narsa ilmiy va amaliy faoliyatga ob’ektiv qonunlar asosida xarakat kiladigan muxim, zaruriy, umumiy, va barkaror munosabatlar kursatibgina kolmay, balki kelajakda ular rivojining yunalishini xisobga olish talab etadi.
Tabiat va jamiyatning xar qanday qonuni ma’lum bir shart-sharoitda namoyon bular ekan, u ilmiy bilish jarayonida va amaliy faoliyatda muxim, zaruriy,umumiy va barkaror aloqalar ma’lum bir natijalarni kuzlash mumkinligini bilishga imkon tugdiradi.
Moddiy voqelikdagi qonunlar kup kirraligi bilan tafsilanadi.Tabiat va jamiyat qonunlari ob’ektiv jarayonlar aks ettirishga qarata fark kiladi.
Tabiat qonunlari, er yuzidagi barcha qonunlar, jamiyat qonunlari kishilarning ijtimoiy munosabatlari bilan boglikligini kursatadi.. YAna bir farki shuki, jamiyat qonunlariga nisbatan tabiat qonunlari asta-sekinlik bilan uzgarib boradi.Ijtimoiy qonunlar esa ma’lum bir davr mobaynida amal qilib sungra, uz urnini yangi qonunlarga bushatib beradi, ba’zilari uz kuchini yukotadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi, kuldorlik, feodalizm va kapitalistik tuzumga xos qonunlar, uzgarishlar bunga misol bulishi mumkin.
Xarakat kilinish doirasiga karab qonunlar: eng umumiy, umumiy va xususiyga bulinadi. Moddalarning sAqlanishi va aylanishi qonuni, energiyaning bir turdan ikkinchi turga utish qonuni umumiy qonunlarga, xususiy qonunlarga esa, masalan, fizikadagi Kulon qonuni, ximiyadagi Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasi kabilar kiradi. Fanda dinamik va statistik xususiyatga ega bulgan qonunlar xam mavjud. Statistik qonunlar mutlok ma’nodagi zaruriy qonunlar emas, ular extimolik sababi bulgan boglanishlarni ifodalaydi va dinamik qonunlardan fark kiladi. Statistik qonunlar ma’lum sharoitda bulish extimolini bildiradi. Dinamik qonunlarning boglanish sababi, boglanish shakli bo’lib,bunda sistemani muayyan xolati uning xamjixatlik xolatlarining boglani-shining ma’noli tarzda aniklanishi natijasida boshlangich shartlarni bilish sistemasini yalpi rivojlanishini oldindan anik aytish imkoniyatini beradi. Dinamik qonunlari tashki ta’sirlangan kamrok boglik barcha sistemalar uziga xos tarzda amal kiladi.
Eng umumiy qonunlar turkumiga dialektika qonunlari kiradi. Bular: mikdor uzgarishlaridan sifat uzgarishlariga utish qonuni: karama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni ; inkor inkor qonunlar.

2. 
   Taraqqiyotda .mikdor ba sifat uzgarishlari birligi.
   

Tayanch tushuncha va iboralar: mikdor uzgarishidai sifat uzgarishiga utish qonuni, mikdor, sifat, me’yor, mikdor va sifat birligi, me’yor markazi tuguni, sakrash, asta- sekinlik bilan ifodalangan sakrash, bir zumda shiddat bilan buladigan sakrash .
Mikdor uzgarishlarining sifat uzgarishlariga utish qonuni dialektikaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonunning moxiyati shundan iboratki, narsa va xodisalardagi sezilarli bulmagan mikdoriy uzgarishlar asta - sekin tuplana borib,taraqqiyotning ma’lum bir boskichida me’yorini buzadi va sakrash yuli bilan tub sifat uzgarishlariga olib keladi.
Moddiy olamdagi xilma-xil narsa va xodisalar bir-biridan uz sifati bilan ajrab turadi. Sifat - narsalarning ichki muayyanligi bo’lib.uning kator xossa, belgi, ususiyatlari birligidir.Sifat narsa qanday bulsa, uni shundayligicha aniklab beradi. Narsalarning sifati esa ularning xossa orqali namoyon buladi. Xossa narsa sifatining boshka narsalar bilan uzaro aloqadorligidagi tashki namoyon bulishidir. Biz narsalarning ichki sifatini ma’lum bir xossalarida namoyon bulishi orqali bilamiz. Xar bir narsa kuplab xosalariga ya’ni asosiy va ikkinchi darajali xosalariga ega buladi. Masalan metal zichlik, issiklik, utkazuvchanlik chuziluvchanlik kabi xossalariga ega. Sifat-jismning barcha xosalarini birgalikta boglovchidir. Demak, sifat narsaning ummumiligini, yaxlitligini uning nisbiy barkarorligini bir-birga uxshashligi ifodalaydi. U keng ma’noda narsalarni turli-tuman xosalari ygindisidir.Lekin sifat va xossa aynan bir xil ma’nodagi tushunchalari emas. Sifatning uzgarishi mukarrar sur’atda xossaning uzgarishiga olib keldik, birok xossaning uzgartirishga xar doim sifatning uzgartirishga ta’sir etaver-maydi.ayrim xosalar narsalar narsalarning sifatiga ta’sir etmasdan yuk bo’lib ketishi mumkin.Sifat predmeta doimiligi, nisbiy barkarorligi ifoda etadi.
Xar bir narsa muayyan sistemada bir-biri bilan boglik buladi. Narsa qaysi boglanishlar sistemasiga kirsa, shu sistema boglik ravishda turli sifatlarga ega. CHunonchi, “stol’" muayyan tabiiy metallardan, ya’ni daraxtdan yasalgan bo’lib ,tabiiy sifatga ega. SHuning uchun u tabiiy qonuniyatga buysunadi. Aynan stol inson mexnat natijasi bo’lib, ijtimoiy sifatga ijtimoiy sifatga xam ega va ijtimoiy qonuniyatga buysunadi. Ijtimoiy sifat uz navbada ikki guruxga: birinchisi tartibdagi ijtimoiy sifatlarga va ikkinchi tartibdagi ijtimoiy sifatlarga bulinadi. Xududi usha stol modomiki inson ixtiyojini kondirar ekan, "anik (amaliy ) xis etiladigan narsa sifatida namoyon buladi. 2 tomonda modomiki, stol, ega ekan u tavar sifatida gavdalanadi. Bu urinda stol “xaddan tashkari xis etiladigan narsa” tarikasida gavdalanadi. Bu esa ikkinchi tomondan tartibli ijtimoiy sifatlarga mansubdir.
Narsalar sifatligi muayyanligidan tashkarida bir-biridan mikdoriy tomonlar bilan fark kiladi. Mikdor predmetning xajm, ulchovi. ogirligi. xarakati tezligi va shu kabilar bilan tavsshЬlanadi.Tabiat xodisalari kabi ijtimoiy xodisalariga xam mikdoriy tomonga ega. CHunonchi, suv uz solishtirma ogirligi kaynash va muzlash darajasiga ega, bir ijtimoiy tuzum boshka xususiyat jixitidangina emas, balki ishlab chikaruvchi kuchlar taraqqiyot, surat, darajasi mexnat unumdor-ligi, madaniyat va xokozolar bilan fark kiladi. Narsa va xodisalardagi mikdor va sifatiy tomonlari doimiy bir-birini takazo qilib, birlikda buladi. Xar qanday narsa mikdori va sifati birligiga ega. Tabiatda fakt mikdorga va sifatga ega bulgan narsa yuk. SHuning uchun xamma narsaga sifati tomondan berilgan tavsiya to’g’ri buladi. Mikdor va sifatning birligi, uzaro boglikligi me’yor tushunchasi ifodalanadi. Me’yor – bu mikdoriy munosabatlar va ob’ektiv sifatga mos tuzilmalarning muvofikligi. Ob’ektning mikdori ushbu sifat doirasidan chikmasdan muayyan oralikda uzgaradi. Bu oralik chegaralari esa predmetni muayyan yaxlitligini, sifat va mikdor o’rtasida uzaro munosabatni ifoda etadi. Bu urinda xar bir narsa, xodisa uziga xos ulchovga ega buladi, chunki ushbu sifat xususiyati xar qanday mikdor bilan emas,balki muayyan mikdor bilan uygunlashadi. Ushbu ob’ektga xos bulgan mikdoriy uzgarishlar doirasidan chikish shu ob’ektga xos bulgan me’yorning buzulishiga va uning yangi sifatga utishiga olib keladi. Me’yorning turli shakllari mavjud bo’lib, nazariy bilimlar sistemasida u quyidagilarga ajratilgan: 1.) Oddiy me’yor - aloxida uz ichiga olgan predmet ulchovi; 2.) sistemali substansiyali me’yor - ushbu sistemaning elementa bulgan predmet ulchovi; 3.) anik me’yor - barcha xakikiy munosabatlar yigindisi bulgan predmet ulchovi. Ijtimoiy xayot koidalari t'urli-tuman me’yor munosabatlarga ega. Bir me’yordan ikkinchi me’yorga utishning barcha xalkasi me’yor markazi tuguni deyiladi. Sifat, mikdor va me’yor tushunchalarida, kishilarning ongiga boglik bulmagan narsalarni ob’ektiv va eng umumiy tavsifi ifodalanadi. SHuning uchun xam ayrim faylasuflarning narsalari sifatini sub’ektiv tushuncha deb ta’kidlashlaridan nazariy jixatidan asossizdir.
Dialektika mikdor va sifatni birlikda, doimiy xarakatda deb karaydi. Mikdor sifatga va aksincha, ma’lum sharoitda sifat mikdorga utadi. Narsa va xodisalarning sifati ob’ektiv bulsada, nisbiydir, chunki ular o’rtasidagi chegara uzgaruvchan bo’lib, ularni mutlAqlashti-rish mumkin emas. Xuddi shuningdek narsalarning mikdoriy muayyanligi xam uzgaruvchandir. Modomiki ob’ektiv olam doimiy xarakatda, uzgarish va rivojlanishda ekan, narsalarning mikdoriy va sifatiy muayyanligi, ularning xossalari xam uzgarish va rivojlanish-dadyr. Mikdor va sifat uzgarishlarning anik xolatini bilish fan va ijtimoiy amaliyot uchun muxim axamiyatga ega. Xar qanday narsa va xodisaga mikdor va sifat uzgarishlari xosdir. Mikdor uzgarishlar bilan sifat uzgarishlar o’rtasida kat’iy qonuniyat mavjud bo’lib, bu qonuniyat quyidagicha ifodalanadi: mikdor uzgarishlar sifat uzgarishlarining tayyorlab, xar bir anik xolatda muayyan tub sifat uzgarishlarni keltirib chikadi va shu xolatda mikdor uzgarishlarining sifat uzgarishlariga utishi sodiri buladi. Mikdor uzgarishlarining sifat uzgarishlari ga utish masalasiga, uz navbatida, qadimgi faylasuflar xam e’tibor berganlar. Qadimgi yunon faylasuflarining “yaltirok bosh’ va “garam ' nomi bilan keltirilgan misollari ma’lumdir. Suxbatdoshga quyidagi savol beriladi: agar boshdan bir dona soch tolasi yulib olinsa bosh yaltirab koladimi, agar garamdan bir dona urug olinsa, u garamlik xolashni yukotadimi? Natija, yuk degan javob buladi. Bu xol bosh yaltiramaguncha, garam esa yuk bulmaguncha davom etadi. Qadimgi faylasuflar bu kabi xodisalarni eng umumiy qonuniyatlarning namoyon bulishi natijasi deb emas, balki sof mantikiy gayritabiiylik deb karar edilar. Mikdor uzgarishlarning sifat uzgarishlarga utish xaqida Markaziy Osiyo mutafakkirlarining asarlarida xam kupgina ma’lumotlar mavjuddir. Al - Xorazmiy, Al - Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Ulugbekning matematika, algebra, astronomiya, geografiya, tibbiyot va boshka soxalarga oid asrlarida mikdor (son) bilan sifat o’rtasidagi aloqadorlik va uning xayotiy axam i yati xaqida batafsil tavsiflar berylgan. “Men,- deb yozadi Al-Xorazmiy,- arifmetikanin: oddiy va murakkab masalalarni uz ichiga oluvchi “Aljabr va almukobala xisobi xaqida kiskacha kitob ni tasnif kildim, chunki meros taksim kilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol taksimlashda va adliya ishlarida, savdo va xar qanday bitimlarda va shuningdek, er ulchash, kanallar utkazishda (amaliy) geometriya va boshka shunga uxshash turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir”. Ularning fikricha, mikdor va sifat uzgarishlarining uzaro aloqadorligini nafakat va jamiyat xodisalarida, balki ruxlarda xam kuzatish mumkin. “Ruxlarning sifatining uzaro kushilishi okibatida ularning (Aqliy) kuvvatlari mikdor jixatdan xam tobora ortadi”, deb yozadi Forobiy. Mikdor uzgarishlaridan tub sifat uzgarishlariga utish qonunini ob’ektiv bo’lib, real voqelikdagi narsa va xodisalarning uziga xosdir. Olamdagi barcha uzgarishlar asta-sekin sodir buladigan mikdor uzgarishlaridan boshlanadi. Mikdor uzgarishlari muayyan chegarada sifatning barkarorligiga (turgunligiga) ta’sir etmaydi. Mikdor uzgarishlar chegaradan chikish bilan sifatning barkarorligi buziladi. Natijada sifat yukolib, yangi sifat yuzaga keladi. Bu esa aynan mikdor uzgarishlarining sifat uzgarishlariga utish qonuni tabiat, jamiyat va tafakkurining taraqqiyotida amal kiladi. Bu xolning biz kimyo fanida yaqqol kilishimiz mumkin. Masalan. ikki atom vodorod bilan bir atom kislorod suvning molekulasini tashkil etadi. Agar bu elementlarni boshkacha nisbatda, ya’ni ikki atom vodorodni ikki atom kislorod bilan| biriktirsak, u xolda bir yangi narsa - vodorod peroksidi xosil kilamiz (N₂O₂). Taraqqiyot jarayonida mikdor uzgarishlari tub sifat uzgarishlariga utish bilan birga sifat uzgarishlari mikdori uzgarishlariga xam utadi. Mikdor uzgarishlari natijasida vujudga kelgan yangi sifat muayyan vaqtga muvofik keladigan barkarorlikka ega bo’lib. shu mikdor uzgarishlari jaraenining davom etish uchun sharoit yaratib beradi. Bu sifat uzgarishlarining mikdori uzgarishlariga utishdir.
Mikdor uzgarishlari bilan sifat uzgarishlari uzaro chambarchas boglangan bulishiga karamay, ular ayrim uziga xos xususiyatlariga xam ega. CHunonchi :