|
Butun - uzaro dialektik aloqadorlikda bulgan kismlar, bulAqlar, tomonlar. elementlar , komponentlarning uzviy birligidan iborat bulgan narsa. xodisa, yoki jarayondir. Masalan, bizni u rab turgan olam - bir butundir.
Kism - butun tashkil etgan uning tarkibidagi bulak, elementlar, komponentlardir. Masalan, bir butun olamning bir kismi tabiatdir .
Butun borliqdagi predmet va Gxbdtealarga' tegishli dialektik kategoriyalar bo’lib, ular xam uzaro aloqadorlikdadir. Butunni kiemdan ajratib bulmaganidek, kiem butun bilan birga buladi. Butunga xos xususiyatlar kiem xususiyatlar asosida tarkib topadi, yoki aksincha, butun xususiyatlari kiem xususiyatlarini belgilaydi. Butunni tashkil etgan kismlar uzaro bir- birlari bilan ta’sir va aks ta’sir xolatida buladi, ana shu ta’sir natijasida butun va kiem rivojlanishi ruy beradi. SHuningdek, ob’ektiv borliqdagi konkret butun va kiem boshka bir butun va kismlar bilan uzaro boglanish va aloqadorlikda buladi.
Butun va kiem kategoriyalarini bilish olamning birligi muammosini va pirovard okibatda butun borliqning moxiyatini to’g’ri anglab etishda muxim rolь uynaydi.
Sistema, struktura, element
Borliq moxiyatining uziga xosligi undagi narsa va xodisalar sistema, struktura va element aloqadorligiga ega bulishdir.
Sistema - borliqdagi predmet va xodisalarning uzaro tartibli, izchil xolda boglik bo’lib, bir-biriga ta’sir va aks ta’sir okibatidagi qonuniy birligidir.
Struktura- sistemani tashkil etuvchi narsa predmet xodisa yoki jarayonlarning tartibli tuzilishi, ketma- ketligi, tarkibi, joylashishi va ifodalanishidir. Struktura - sistemaning tub xususiyati bo’lib, u muayyan elementlardan tashkil topadi.
Element- sistema strukturasini tashkil etgan, nisbiy mustaxkamlikka ega bulgan guzilmadir. Xar bir sistema uz strukturasiga moe keladigan bir kancha uzaro uzviy chambarchas boglik bulgan elementlardan iborat buladi.
Borliqning bir butunlik moxiyati sistemalilik bilan xam boglik. CHunki, sistemalar birligi borliq butunligining asosini tashkil etadi.
Sistemaning karor topishida, albatta. uning strukturasi muxim rolь uynaydi. Sistema strukturasiz bulmaydi.
Struktura, birinchidan, narsa yoki xodisaning bir xil yoki xar xil jinsliligini, uni muayyan elementlarga bulinishini; 2-dan narsa yoki xodisalar tashkil etgan elementlarning uzaro boglikligini ta’sir va aks ta’sir etib turishini, ularning yaxlitligi va bir butunliligini ; 3
dan esa bu elementlarning uzaro boglikligini ular o’rtasida uzviy bogliklik mavjud bulishini ifodalaydi.
Keyingi yillarda ilmiy tadkikot ishlarida bilish ob’ektiga sistemali yondashish, strukturaviy taxlil etish usullari tobora kengok kullanilayotganligi kuzatilyapti. Bu albatta tadkikot ob’ektini chuqurrok urganishga imkon beryapti.
Mazmun va shakl
Mazmun - narsaga yoki xodisaga aynanlik bagishlovchi uziga xos jixatlar, jarayonlar, muxim elementlar va uzgarishlarning yigindisini aks ettiruvchi tushunchadir.
Shakl - mazmunning tashki kurinishi, uning mavjud bulish usuli, mazmun strukturasi, ya’ni tuzilishini ifodalovchi narsa va xodisalarning ichki va tashki tomonlarining birligidan iborat. Xar bir narsa yoki xodisa mazmun va shaklga ega buladi. Mazmun va shakl dialektik boglangan bo’lib, mazmunsiz shakl va shaklsiz mazmun bulmaydi. SHuning uchun mazmun va shakl muayyan predmet va xodisaning uzviy aloqador bulgan ikki tomonidir.
Vokeilikda borliqdan ajralgan sof mazmun xam sof shakl xam bulmaydi. Mazmun va shaklning uzaro birligida mazmun shaklni belgilaydi. Mazmun va shakl dialektikasini bilish fan va amaliyotda muxim axamiyatga ega.
Sabab va okibat
Borliq rivoji va taraqqiyotida sabab - okibat dialektikasini bilish xam juda muximdir. SHuning uchun sabab - okibat dialektikaning muxim kategoriyalaridan biridir.
Bir xodisadan oldin kelib, uni vujudga keltirgan xodisa sabab deb ataladi. Sababning ta’siri natijasida yuz bergan xodisa okibat deyiladi.
Vokeilikdagi xar bir xodisa sababsiz ruy bermaydi. balki doimo uz sababi buladi. Ayni paytda, ushbu xodisa boshka xodisaning yuz berishi uchun sabab xam bulishi mumkin.
Sabab bilan okibatning uzaro boglikligi sababpyat deb ataladi. Sababiyat xodisalar o’rtasidagi shunday ichki boglikni anglatadiki, unga kura xar bir xodisa ketidan albatta ikkinchisi keladi va ular sabab okibatli boglangan.
Sababiyat borliqda umumiy xarakterga ega. Sababsiz okibat bulmaydi, xamma narsaning uz sababi bor, sababi noma’lum xodisalarning borligi ularni sababi yukligini anglatmaydi, balki xozircha fan va amaliyotda bu xodisaning sababini aniqlashga muvaffak bulinmaganligini bildiradi. Ijtimoiy amaliyot jarayonida keyinchalik bunday xodisalarni keltirib chikargan sabab aniklanadi.
Sabab va okibat vaqt jixatidan doimo ketma - ket buladi. Bunda sabab okibatdan oldin, okibat esa sababdan keyin keladi, ya’ni sabab xamisha okibatni keltirib chikaradi. Birok, bunday vokeilik va borliqdagi ruy beradigan barcha ketma-ket keluvchi xodisalar bir- biri bilan sabab okibatli boglangan degan xulosa kelib chikmaydi. Masalan, fasllarning ketma-ket almashinuvidan oldin keladigani sabab, keyingisi okibat deyish mumkin emas. Balki, bu xodisaning xakikiy sababi Erning Kuyosh atrofida aylanishi bilan izoxlanadi.
SHu urinda, sababni baxonadan xam farklash mumkin. Baxona odatda okibatdan oldin ruy beradigan biron xodisa bulsada, uning sababi bula olmaydi. Baxona okibatning sodir bulishi uchun turtki bulishi mumkin, birok, uning sababi ancha chuqurrokda buladi. Baxona esa shu ma’noda juda yuzaki xodisadir. Masalan, darsda talaba tomonidan olingan yomon baxoning sababi, chirok uchib kolib dare kilmaslik, kitobning yukligi kabi baxonalarda emas, balki talabaning dare tayyorlashga nisbatan juda mas’uliyatsizligidir.
Borliqda barcha narsa va xodisalar uzining ob’ektiv sabablari asosida paydo buladi va rivojlanadi. SHu ma’noda jamiyat rivoji jamiyat rivojidan biroz fark kiladi. Gap shundaki. jamiyat xodisalari kishilarning ongli, muayyan maksadga tomon yunaltirilgan faoliyatidan iborat. Ongli faoliyat fakat insonlarga xosdir. Kishilar amalga oshirmokchi bulgan maksadlarini oldin obdon uylaydilar, uni amalga oshirish rejasini tuzadilar, shu ma’noda yuzaki Karaganda kishilarning faoliyatida maksadga erishuv tashki shart - sharoitlarga boglik emasday tuyuladi. Birok, aslida bunday emas. Jamiyat rivoji ob’ektivlik bilan sub’ektivlikning birligidan iborat. Natijada kishilarning niyat - maksadlariga erishuvi tashki ob’ektiv sabablar bilan birga ichki sub’ektiv sabablarni, ya’ni bu yulda tinmay intilish, butun kuch-gayratini sarflashi kabilarning birligi natijasida ruy beradi.
Dialektikaning sabab va okibat kategoriyalarini to’g’ri anglab etish chuqur nazariy va amaliy axamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
