O’quv materiallari. 1- mavzu: Falsafa fanining predmeti mazmuni va jamiyatdagi roli

Asosiy ziddiyatlar deganda xodisaning mavjudligi va rivojlanishi vujudga kelishi va yuk bulishi yoki yangi sifatning tugilishini uz ichiga oladigan eng chuqur moxiyatini ifodalaydigan ziddiyatlar tushuniladi.
Asosiy va asosiy bulmagan ziddiyatlardan bosh va bosh bulmagan ikkinchi darajali ziddiyatlarni farklash lozim. Bosh ziddiyatlar deb rivojlanishning u yoki bu boskichining moxiyatini belgilab beradigan ziddiyatlarga aytiladi. Xodisalar taraqqiyoti boskichida bosh va bosh bulmagan ziddiyatlar urin almashishi, ya’ni bir sharoitda bosh bulgan ziddiyat yangi bir sharoitda bosh bulmagan ziddiyatga aylanishi xam mumkin.
Ziddiyatlar uz xususiyati jixatdan antagonistik va noantagonistik bulishi mumkin. Jamiyatda antagonistik ziddiyatlar bir - biriga karama - qarshi bulga sinflar, tabakalar o’rtasidagi munosabatlardan kelib chikishi mumkin. Bundan kelib chikib antagonistik ziddiyatlarni fakat sinfiy munosabatlarga xos degan xulosa chikarish noto’g’ri. Tarixiy tajriba shuni kursatyaptiki, bundan ziddiyatlar jamiyatning barcha tomonlarida namoyon bulishi mumkin. Ular fakat sinfiy negizda emas, balki etnik, milliy, diniy, irkiy va shunga uxshash negizlarda xam vujudga kelishi extimoli bor. Bundan antogonistik ziddiyatlar jamiyat va aloxida shaxslar o’rtasida, turli davlatlar, ijtimoiy - siyosiy sistemalar, siyosiy partiyalar va ommaviy xarakatlar o’rtasida xam paydo bulishi mumkin.
Antogonistik ziddiyatlarning muxim xususiyati ularni xal etishda mavjud xolatni buzishga olib keladigan vositalarni kullashdadir. Xuddi mana shunday keng ma’nodagi antagonistik ziddiyatlar bugungi kunda mavjudligi xaqida turli xududlardagi xolatlar guvoxlik beradi.
Ijtimoiy xayotdagi noantagonistik ziddiyatlarga tub manfaatlar va maksadlari umumiy bulgan tabakalar, ijtimoiy kuchlar o’rtasidagi munosabatlar, shaxar bilan kishlok, Aqliy mexnat bilan jismoniy mexnat o’rtasidagi mavjud bulgan tafovutlar va boshkalar misol bula oladi. Ularni bartaraf kilish xam antagonistik ziddiyatlar singari kurash asosida amalga oshiriladi, lekin bu kurash shakli, xususiyati jixatdan boshkacharokdir. Noantagonistik ziddiyatlar sinfiy tuknashuvlar, inkilob shaklida bo’lib, balki eski sifat elementlarining sekin - asta yukolib borishi va yangi sifat elementlarining vujudga kelishi bilan bartaraf kilinadi.
Ziddiyatlar xilma - xil shakllarda bartaraf etilishi mumkin. Ulardan biri eskining emirilib, yangining karor topishidir, ya’ni xalk xujaligi, iktisodiyotning esadi. Ma’lum bir ziddiyat boshka narsa va xodisaga nisbatan ichki yoki boshka bir munosabatda tashki ziddiyat bo’lib kolishi xam mumkin. Dialektika ichki va tashki ziddiyatlarning birligini xisobga olish bilan birga, ularning tarkkiyotidagi urniga baxo berishda xar tomonlama yondoshishni talab kiladi.
3 Inkorni inkor etish qonuni
Inkorni inkor qonuni ob’ektiv olamning va bilishning turli soxalarda kuplab uchraygan keng ta’sir doirasiga ega bulgan qonundir. Agar arpa erga ekilsa, u issiklik va namlik ta’sirida kukaradi va undan usimlik paydo buladi. Endilikda arpa (don) uzini (uzi) inkor etadi. Usimlik usadi, gullaydi, changlanadi va nixoyat yangidan arpa (don) etishadi, tafakkur orqali esa ularning ichki muiosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu erda xissiy va rasional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir - biridan fark kiluvchi muxim tomonlaridir.
Inkorni inkor qonuni jamiyat ma’naviy xayotida xam namoyon buladi.Masalan, qadimgi falsafa taffakkurning materiyaga munosabatini oydinlashtirib bera olmas edi. Lekin bu masalani xal kilish zaruriyati tanadan chikib ketadigan jon to’g’risidagi ta’limotga, sunar bu jonning ulmasligi to’g’risidagi da’voga, nixoyat monotezmga (bir xudolikka) olib keladi. SHunday qilib, yangicha karashlar eskisini inkor kildi. Lekin falsafa yanada tarakkiy qilib borishi bilan idealizm xam asossiz bo’lib chikdi va materializm tomonidan inkor etildi. Xozirgi zamon materializmi eski materializmning oddiygina tiklanishidan iborat bulmay, balki uning mustaxkam asoslariga falsafa va tabiatning ikki ming yillik taraqqiyotida erishilgan yutuklarni kushadi. Umuman, endi bu falsafa emas, balki dunyoqarashdir va maxsus real fanlarda tasdiklanishi va uzini kursatishi lozim.
Metafizik yunalish inkorning ijodiy yaratuvchilik rolini tan olmaydi, yangilik xech kachon eskilikni engib uta olmaydi, deb xisoblaydi. Bundan farkli ularok, dialektik karash eski narsani yangi narsa inkor kilishini ilgari suradi. Olamda xech bir soxada uzining ilgarigi yashash shakllarini inkor etmaydigan rivojlanish sodir bulishi mumkin emas.
Xar bir jarayon inkor kilish jixatiga ega. Ichki ziddiyatlar tufayli taraqqiyot jarayoni ertami-kechmi eski narsaning emirilishiga va yangi narsaning vujudga kelishiga olib keladi. Vujudga kelgan bu yangi narsa eskining inkor kilinishidir.
“Xar bir karama-qarshilikda bulgan narsa, - deydi Forobiy boshka tomonidan buzdirilishi lozim buladi, birinchi esa uz tabiati bilan karama-qarshi tomonidan inkor etilgan buladi. Bu esa uning aslida (substansiyasida)bilish jarayonida xam uz ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir - biriga uzviy boglik bulgan xissiy va rasional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orqali inson narsa va xodisalarning fakat tashki tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mav’uma) mavjud bulgan buladi”.
Eskining rivojlanish jarayonida emirilishi - inkorni inkor qonunining fakat bir tomonida uning boshka tomonini eskining emirilish jarayoni bilan bir vaqtda vujudga keladigan yangi narsa tashkil etadi. Bu yangi narsa eskining urnini egallab, undagi ijobiy narsalarni sAqlab kolgan xolda yangi. yanada yuksakrok, ilgor xolatni ifodalaydi.
SHunday qilib, taraqqiyot bir-birini almashtirib turadigan boskichlardan iborat bo’lib, bir boskich ikkinchi boskich tomonidan, ikkinchisi esa uchinchisi tomonidan inkor etiladi. Eskining emirilib, yangining paydo bulishi, taraqqiyot jarayonida dialektik inkorning ikki muxim va ajralmas jixatidir.
Dialektikaning inkor xaqidagi ta’limoti quyidagi bir kator xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
birinchidan, eskining yangi tomonidan inkor etilishi - kishilarning ongi va irodasiga boglik bulmagan ob’ektiv jarayondir. Inkor sub’ektiv, tashkaridan kiritilgan fikr emas, balki ob’ektiv jarayon taraqqiyotining boskichidir.
ikkinchidan, dialektik inkor tashkaridan kiritilgan kuch yoki xolat emas, balki narsa va xodisaning ichki rivojlanishi natijasi, uzini - uzi inkor kilishidir. Dialektik inkor narsani butunlay yuk qilib yuboriladigan faoliyat bilan uxshash emas, u shunday inkorki, uning natijasida rivojlanish davom etishiga, yangi inkor sodir bulishiga imkon yaratiladi.
uchinchidan, dialektika xar bir narsa va xodisa uchun inkorning anik turi mavjuddir deb xisoblaydi.
turtiichidan, dialektik inkor tulik inkor bulmasdan, balki eskini yangi bilan boglab turuvchi jarayondir. Dialektik inkor yangi bilan eski o’rtasidagi vorislikni tavsiflaydi.
beshinchidan, dialektik inkor taraqqiyotning oddiydan murakkabga, quyidan yukoriga borishini tavsiflaydi. bir sifatdan boshka sifatga utiladi.
Falsafada inkorni inkor qonuni birinchi bor Gegelь tomonidan ta’riflangan. Uning fikricha, dastlabki bir butun fikr(tezis) bir biriga zid bulgan ijobiy va salbiy, “xa” va “yuq” dan iborat ikki fikrga bulinadi. Butunning ikkiga bulinishi - antitezis, inkordir. Karama- qarshi fikrlar kurashi oxirida birikib yangi fikr(sintez, inkorni - inkor) xosil kiladi. SHunday qilib, Gegelning fikricha sof goya uz taraqqiyotida uch boskichdan utadi: tezis, antitezis va sintez. Gegelning ta’limotiga kura, nimaiki sof goyaning rivojlanishiga mansub bulsa u mopliy borliqning xamma narsa va xodisalarga mansub.
Dialektik inkor yangi bilan eski o’rtasidagi boglanishni butkul rad kiladi deb tushunmaslik kerak. YAngi kanchalik ilgor bulmasin, u yuk joyda paydo bulmadi, balki eskining kobigida asta-sekin shakllanadi. SHuning uchun xam eskida yangiga utilayotganda eski butunlay tashlab yuborilmaydi balk uning ijobiy tomonlari va rivojlanishni davom ettiriladi. Demak yangi bilan eski o’rtasida vorislik mavjudsir. Dialektik inkorning muxim xususiyati ana shundan iborat.
Inkorni inkor qonuni taraqqiyoti vorislik (ilgarilab borish, an’anaviylik) va kaytariluvchanlikning (davriylik, eskiga kaytish kabi) birligini tavsiflaydi. Natijada taraqqiyot to’g’ri chizikli emas, balki “burama” shaklda amalga oshadi.
Taraqqiyot jarayonining ilgarilab borish xususiyati eski urniga keladigan yangi doimo yangi bo’lib kolmasdan, vaqt utishi bilan u xam eskiradi va uz navbatida inkor kilinadi, degan ma’noni anglatadi. Buning natijasida taraqqiyot jarayoni ikkilanma inkor sifatida kurinadi.
Dialektik inkor taraqqiyotni ifodalaydi. Masalan, suv kizdirilganda bugga aylanadi, sovutilganda esa yana suvga aylanadi. Metal kizdirilganda suyuk xolatga, sovutilganda esa kattik xolatga utadi. Bu erda bir xolatning boshka xolat tomonidan inkor etilishini kuramiz. Lekin bu erda rivojlanish sodir bulmaydi, balki bir xodisaning boshka xodisa bilan almashinishi sodir buladi. Dialektik inkor yukorida kursatilgan inkordan farkli ularok shunday zidsiyatlarni xal kilishni maksad qilib kuyadiki, buning natijasida taraqqiyotda yukori boskichga erishiladi.
Dialektik inkorning yana bir muxim xususiyatini aytib utish maksadga muvofikdir. Ikkinchi inkor eskirib emiribgina kolmay, oldingi rivojlanishdagi butun ijobiy tomonlarni umumlashtiradi, ya’ni sintez kiladi. Birok bu sintez oldingi rnivojlangishning ayrim tomonlarini mexanik tarzda birlashtirish emas. Dialektik sintezda utmishning ayrim elementlari olib tashlangandi, ya’ni butunlay uzgartirilib, yukori boskichda birlashtirilgandir.
Inkorni - inkor rivojlanishining ma’lum bir davrini tugallaydi, lekin u shu bilan birga keyingi xarakat uchun boshlangich nukta bo’lib xizmat kiladi. Ikkinchi inkor xarakatning shart - sharoitlarini ifodalaydi. Kurinib turibdiki, inkor tushunchasi davrni xam ifodalaydi. Bu davr shundan iboratki, ma’lum jarayonning tugallanish boskichi yangi dialektik davr uchun boshlangich nukta bo’lib koladi va shunday xol cheksiz davom etadi. Bir munosabatda sintez bulgan narsa boshka munosabatda yangi rivojlanishining boshlangich nuktasidan iborat buladi.
Dialektik taraqqiyot to’g’ri chizikli xarakat bulmay balki asta - sekin kutarilib, kengayib boratdigan, bir - biri bilan umumiy vorislik yuli bilan boglangan yuksak boskichda boshlangich nukta jixatini uz ichiga oladigan burama xarakatdan iborat.
Taraqqiyot ayrim xollarda kuyiga karab boradi. Bunga moddiy tizimlarning emirilishi, materia xarakatining murakkab shakllari oddiy shakllarga utishi misol bula oladi. Ammo shuni aytish kerakki, taraqqiyotning orkaga kaytishi ilgarilama xarakatdan vaqtincha chetlashishdir.
Ijtimoiy taraqqiyot jamiyatning rivojlanishi xech kachon tuxtab kolmaydigan, doimo uzgarish va taraqqiyotda bulgan, ishlab chikarish usulining tabiatidan kelib chikkan qonuniy va uzgartirib bulmaydigan jarayondir. U vaqtincha bulgan tebranish va cheklanishlarga kramasdan ibtidoiy jamoa tuzumidan xozirgi davrgacha yukoriga kutariluvchi yul bo’lib kolmokda. Ijtimoiy rivojlanishning ob’ektivligi va takrorlanmasligi bunda yorkin namoyon buladi. Rivojlanishning pastdan yukoriga kutariluvchi yunalishini dialektik tushunish doiraviy xarakat to’g’risidagi metafizik nazariya bilan xech qanday umumiylikka ega emas. Ba’zi bir olimlar dunyoda bulayotgan ba’zi boskichlarning kaytarilishini oddiy eskillikka kaytish deb xisoblamokdalar. Ularning fikricha, tabiat va jamiyat xayotining ibtidosi va intixosi butunlay mos keluvchi ma’lum davr sikl yoki aylanma buyicha buladi. XVIII asrda yashagan Italiyalik faylasuf J.D.Vikoning ta’kidlashicha jamiyat uz taraqqiyotida uch davrni bosib utadi.,chunonchi 1) Bolalik davri. Bu davrda dinniy dunyoqarash va zuravonlik xukmronlik kiladi; 2) Usmirlik davri. Bu davrda aristokratlik, risarlik va etuklik ranvnak topadi; Boshka bir faylasuf O. SHpiingler jamiyat uzining rivojlanishida bunyod bulish (1), gullab yashnash (2), inkirozga yuz tutish (3) davrlarini boshdan kechiradi, deydi. Uning fikricha, insoniyat tarixining xozirgi boskichi inkirozlar davridirki, shunga kura xozirgi zamon madaniyatining barcha yutuklari butunlay yuk kilinishi lozim emish.
Ingliz tarixchisi Toyinbining ta’biricha, jamiyat tarixi korongi va uzaro aloqada bulmagan sivilizasiyadan iborat. Xar qanday sivilizasiya bir xil rivojlanish boskichlarini
osib utadi: baxor va yoz, kuz va kish, yoki bolalik, usmirlik, etuklik va karilik. Toyinbining kursatishicha, xozirgi zamon sharoitida Garb sivilizasiyasi etuklik boskichidadir va u kelajakda rivojlanish xususiyatiga ega. Amerikalik professor Rayt esa jamiyat tarixi ma’lum bir boskichlardan, ya’ni kaxramonlik asri, galayonlik vaqti va tiklanish davrlarining shu taxlitda takrorlanishidan iborat, deb gasvirlab beradi. Uning fikricha, xozirgi sivilizasiyadan keyin insoniyat fakat orkaga kaytish bilan rivojlanarmish.
Taraqqiyot yukoriga kutarilish xususiyatiga ega bo’lib, u oddiydan murakkabga, pastdan yukoriga tomon boradi. Masalan, mikroolamda rivojlanishning ilgarilab borishi kimyoviy elementlarda atom yadrosi, atomlarning molekulalarga va keyinrok mikroskopik jismlarga aylanishida, koinotda esa uning jismlarining gaz va changsimon materiyadan vujudga kelishida namoyon buladi. Noorganik materiyaning organik materiyaga aylanishi, xayvonot olamidan insoniyatning ajralib chikishi — taraqqiyotdagi materiya xarakatining biologik shakliga yorkin misol bula oladi. Ijtimoiy rivojlanish xam taraqqiyot sari boryapti.
Eskining urniga yangining kelishi, uning kundan - kunga mustaxkamlanishi, rivojlanishi va ularning ajralmasligi taraqqiyotning boshlanish xususiyatini belgilaydi. YAngi eskining urnini egallab borishda eskidan ijobiy muxim tomonlarni uzida mujassamlashtirib, yukorirok sifat xususiyatlarga aylanadi. Eskining urniga kelgan yangi dastlab imkoniyat kurinishida buladi. Bu imkoniyatning voqelikka aylanishi ma’lum shart — sharoitlardagina amalga oshadi. Ijtimoiy xayotda yangilikning galabaga erishuvini ta’minlashda kishilarning faoliyati zarurdir.
Inkorni inkor qonuni mustakillik va bozor iktisodiyoti jarayonida ruy berayotgan xodisalar moxiyatini ilmiy anglashda katta axamiyat kasb etyapti. YAngi jamiyatni barpo etishga qaratilgan uzgartirishlar xamma narsani yangidan barpo etishni bildirmaydi. Aksincha, jamiyatimiz taraqqiyoti jarayonida erishilgan ijtimoiy — iktisodiy, madaniy, ma’naviy yutuklarni sAqlab kolish ularni yanada boyitib rivojlantirishdan iboratdir. Bu mazkur qonunning talabidan kelib chikadigan muxim xulosalardan biridir.
Mavzuni takrorlash uchun savollar:

1. 
   «Mikdor», «sifat», «me’yor» tushunchalarining mazmunini ochыb bering.
   
2. 
   Dialektik sakrashning turlari xaqida tushuncha bering.
   
3. 
   Mikdor uzgarishidan sifat uzgarishiga utish qonuni rivojlanishning qaysi tomonini ochib beradi?
   
4. 
   «Tafovut», «karama-qarshiliklar», «ziddiyat» tushunchalari o’rtasidagi farkni kursatib bering.
   
5. 
   Qanday ziddiyatlar mavjud? Ular xaqida tushuncha bering.
   

6. Inkorni - inkor qonuni rivojlanishning qaysi bir tomonini ochib beradi?