Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sadulla Avezbayev, Otabek Sadullayevich Avezbayev geoma’lumotlar bazasi va arxitekturasi

2.5. Geomaʼlumotlar bazalari tranzaksiyalarini boshqarish 
Tranzaksiya
–geomaʼlumotlar 
bazalarida 
o‘zgartirishlar 
kiritadigan 
operatsiyalar guruhlaridir. GAT maʼlumotlar bazalari boshqa maʼlumotlar bazalari 
ilovalari singari ilovalar xususiyatlari va maʼlumotlar yaxlitligini ta’minlovchi 
yangilanadigan tranzaksiyalarni qo‘llab-quvvatlashi shart. Ko‘plab holatlarda 
foydalanuvchilar geomaʼlumotlar bazasi yangilanishi va muharrirlash ishlarini 
boshqarish uchun MBBT tranzaksiya mexanizmidan foydalanishlari mumkin.
GAT foydalanuvchilarida tranzaksiya uchun ba’zi maxsus shartlar ham 
mavjud. Masalan: 
– ko‘pincha ko‘plab yozuvlar xuddi bitta tranzaksiyaga o‘xshabsinxron 
tarzda yangilanadi; 

---

42 
– ko‘plab sonli tranzaksiyalar uzoq vaqt oralig‘ini qamrab olishi zarur 
(gohida kun va oylar singari, faqat soniyalar va daqiqalar emas). 
GAT ish jarayonlari kunlar va oylarni qamrab olishi mumkinligini inobatga 
oladigan bo‘lsak, GAT maʼlumotlar bazasi har bir foydalanuvchining shaxsiy 
ko‘rinishga yoki GAT maʼlumotlar bazasining umumiy holatiga ega bo‘lishi 
mumkin bo‘ladigan kundalik operatsiyalarni bajarishi uchun shay holatda bo‘lishi 
shart. Ko‘p foydalanuvchilimaʼlumotlar bazalarida GAT tranzaksiyalari MBBT 
qisqa tranzaksiyalari mexanizmi yordamida boshqarilishi kerak. Bu operatsiyalarda 
ArcSDE texnologiyalari hal qiluvchi rol o‘ynaydi, chunki u yuqori darajadagi 
murakkab GAT tranzaksiyalarini oddiy MBBT tranzaksiya mexanizmi yordamida 
boshqaradi. 
GAT foydalanuvchilari, ko‘pincha, uzun tranzaksiyalar jarayoni juda muhim 
bo‘ladigan holatlarga duch kelishadi. Shunda ko‘p foydalanuvchili MBBT va 
ArcSDE dan foydalanish sababli versiyalar bilan ishlash yordamida markaziy GAT 
maʼlumotlar bazalari yangilanishlarini boshqarish imkoniyati tug‘iladi. 
Quyida asosiy versiya tranzaksiya modeli talab qiladigan GAT 
maʼlumotlarini to‘plash va ishlov berish jarayonlariga misollar keltirilgan: 
1. 
Ko‘p sonli muharrirlash seanslari
. Oddiy GAT maʼlumotlar bazalarini 
yangilash bir necha kun yoki haftalar mobaynida sodir bo‘ladigan ko‘plab sonli 
muharrirlash seanslarini qamrab oluvchi ko‘plab o‘zgarishlarni talab qilishi 
mumkin. 
2. 
Ko‘p foydalanuvchili muharrirlash
. Bir necha muharrirlar, odatda, bir 
xildagi bitta fazoviy integratsiyalashgan obyektni birgalikda yangilashga ehtiyoj 
sezadilar. Har bir foydalanuvchi o‘z tahririni ko‘rish va boshqa muharrirlar 
tahrirlarini e’tiborga olmaslik uchunmaʼlumotlar bazasining personallashgan 
tartibida ishlashni xohlaydi. Oxir-oqibat har bir foydalanuvchidaistalgan 
muammoli holat yechimini topish va unga ta’sir qilish uchun boshqa muharirlar 
bilan tahrirlarni tasdiqlash va almashishga zaruriyat tug‘iladi.
3. 
Tranzaksiyalarni biriktirish/ajratish
. Ko‘pincha maʼlumotlar bazasining 
bir qismini belgilangan oblast yoki rayonni va tarmoqqa ulanmangan holatda uning 

---

43 
axborotlarini yangilash uchun ajratib olishga to‘g‘ri keladi. Bu yangilanishlar 
keyinchalik asosiy maʼlumotlar bazasiga ko‘chirib o‘tkazilishi kerak. 
4. 
Tarix
.Gohida GAT maʼlumotlar bazasida joriy versiya yangilangan 
bo‘lishiga qaramasdan arxivda o‘chirilgan va o‘zgartirilgan obyektlar nusxasini 
saqlash yoki alohida obyekt tarixini ko‘rib chiqish uchunhar bir obyektning tarixiy 
versiyasini saqlash foydadan holi bo‘lmaydi(masalan, mamlakat kartasi 
maʼlumotlar bazasida uchastkalarning kelib chiqishi yoki obyekt yangilanishi 
xususiyatlarini ko‘rib chiqish uchun).
5. 
Faqat 
o‘zgarishlarni 
o‘zida 
jamlagan 
yangilanishlarni 
ko‘chirish
.Tashkilotlar 
o‘rtasida 
tarqaladigan 
axborotlar 
birgalikdagi 
harakatlarning natijasi hisoblanadi. Ko‘p foydalanuvchilimaʼlumotlar bazalari va 
fazoviy maʼlumotlar infrastrukturasi maʼlumotlar bazalari o‘rtasida faqat 
o‘zgarishlardan iborat yangilanishlarni almashish uchun yangilanishlarni internet 
orqali kengaytirilgan (XML) ishorasi tilida jo‘natish talab qilinadi. 
6. 
Taqsimlangan geografik maʼlumotlar bazasi nusxalari
. Alohida 
geografik rayon uchun regional maʼlumotlar bazasi ko‘p foydalanuvchili GAT 
maʼlumotlar bazalarining qisman nusxasi bo‘lishi mumkin. Yangilanishlarni 
almashish 
yordamida 
vaqti-vaqti 
bilan 
ikki 
maʼlumotlar 
bazalari 
sinxronlashtirilishi kerak. 
7. 
MBBT lar o‘rtasida noaniq replikatsiya
.Ko‘pincha GAT maʼlumotlari har 
bir sayt o‘zining lokal maʼlumotlar bazalari yangilanishlarini bajaradigan bir 
nechamaʼlumotlar bazalari nusxalarida (replikalarida) sinxronlashtirilishi kerak.