Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sadulla Avezbayev, Otabek Sadullayevich Avezbayev geoma’lumotlar bazasi va arxitekturasi

---

1 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
 OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
 
Sadulla Avezbayev, Otabek Sadullayevich Avezbayev
 
 
GEOMA’LUMOTLAR BAZASI
VA ARXITEKTURASI 
Oʻquv qoʻllanma 5A311502
–
“Geodeziya va kartografiya (geoinformatika)” 
mutaxassisligiga moʻljallangan 
TOSHKENT – 2015 

---

2 
T a q r i z c h i l a r : 
Yergeodezkadastr Davlat qoʻmitasi Geodeziya va kartografiya 
Milliymarkazi bosh muhandisi 
X.Magdiyev,
Toshkent arxitektura-qurilish instituti o‘quv ishlari bo‘yicha 
prorektori,t.f.n. 
Sh. Avchiyev,
Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti Geodeziya va yer kadastri 
kafedrasidotsenti, i.f.n. 
Q. Raxmonov.
 
O‘quv qo‘llanmada geomaʼlumotlar bazasi tushunchasi, geomaʼlumotlar 
bazasi arxitekturasi, geomaʼlumotlar bazasini loyihalash va yaratish, Oracle dasturi 
bilan tanishish va geomaʼlumotlar bazalari bilan ishlash, taqsimlangan 
maʼlumotlar, shuningdek, ArcSDE geomaʼlumotlar bazasini boshqarish
to‘g‘risidagi bilimlarni shakllantirish yo‘llari yoritilgan.
Kitob geoinformatika mutaxassisligi bo‘yicha magistratura bosqichida taʼlim
olayotgantalabalarga mo‘ljallangan. Shuningdek, undan geomaʼlumotlar bazasi 
va uning arxitekturasi bilan qiziquvchi mutaxassislar, o‘qituvchilar, talabalar
ham foydalanishlari mumkin. 
Oʻquv qoʻllanma TEMPUS GE-UZ – “Geoinformatika: Oʻzbekistonda 
barqaror rivojlanishga erishishni ta’minlash” loyihasi koʻmagida nashrga 
tayyorlandi. 

---

3 
KIRISH 
Hozirgi davrda maʼlumotlarni qayta ishlash bilan bog‘liq masalalar har bir 
soha faoliyatida keng tarqalgan. Har qanday korxona yoki tashkilotni 
avtomatlashtirilgan maʼlumotlar tizimisiz tasavvur qilish qiyin. Barcha 
avtomatlashtirilgan maʼlumotlar tizimlari maʼlumotlar bazasini boshqarish tizimiga 
(MBBT) asoslanadi. Geomaʼlumotlar bazasi MBBT negizida shakllantiriladi. Fan 
geomaʼlumotlar bazasini yaratish va boshqarishning nazariy asoslarini va amaliy 
uslublarini o‘rganadi. Maʼlumotlar bazasi va geomaʼlumotlar bazasining asosiy 
tushunchalari hamda ular orasidagi bog‘liqlik, sinflarga ajratish, maʼlumotlar 
strukturasini shakllantirish va shunga mos MBBT turlarini ko‘rib chiqadi.
Bugungi kunda har qanday GAT (geografik axborot tizimi) loyihalarini 
geomaʼlumotlar bazasisiz tasavvur etish qiyin, shunday ekan, «Geoinformatika» 
mutaxassisligi bo‘yicha taʼlim oladigan magistrantlarga ushbu fandan zaruriy
bilimlarni berish ularning yuqori malakali mutaxassis bo‘lib yetishishlarida
muhimo‘rin egallaydi. 
Bugungi kunda GAT iqtisodiyot tarmoqlarining barcha sohalarida keng 
qo‘llanilmoqda. GAT dan foydalanish uchun katta hajmdagi yozma va grafikaviy, 
hudud bilan bog‘langan geografik ma’lumotlarni to‘plashkerak bo‘ladi. Shuning 
uchun ham geoma’lumotlar bazasi har qanday GAT ning ajralmas qismi bo‘lib 
hisoblanadi. Geoma’lumotlar bazalari esa maxsus GAT dasturlari yordamida 
yaratiladi. Ayni paytda yurtimizda olib borilayotgan islohotlarni, shuningdek, GE–
UZ loyihasi boyicha o‘qitiladigan magistr talabalar uchun asosiy GAT dasturi 
sifatida ESRI kompaniyasining ArcGIS dasturi tanlanganligini inobatga olgan 
holda ushbu o‘quv qo‘llanmada asosiy e’tiborArcGIS dasturi negizida 
Geoma’lumotlar bazasini yaratish va boshqarish yo‘llarini o‘rgatishga qaratilgan. 
Shuni aytish joizki, ushbu ArcGIS dasturi yordamida bugungi kunda dunyoning 
ko‘plab rivojlangan mamlakatlarida bo‘lgani kabi bizning yurtimizda ham GAT 
loyihalari 
yaratilmoqda 
va 
ularning 
samarali 
faoliyat 
ko‘rsatishlari 
ta’minlanmoqda.Geoaxborot tizimlari loyihalarini yaratish va ulardan samarali 
foydalanish uchun geoma’lumotlar bazasi haqidagi bilimlarga ega bo‘lish kerak. 

---

4 
Shunday ekan,respublikamizda geoinformatika sohasida yuqori malakali 
mutaxassislarni tayyorlashda «Geoma’lumotlar bazasi va uning arxitekturasi» 
fanini o‘rganish bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy bilim va ko‘nikmalarini 
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu o‘quv qo‘llanma magistratura bosqichi talabalari uchun tayyorlangan
bo‘lib, u «Geomaʼlumotlar bazasi va uning arxitekturasi» fanining o‘quv 
dasturiga mos tarzda yaratildi. O‘quv qo‘llanmani tayyorlashda
geomaʼlumotlar 
bazalarini 
loyihalash, 
yaratish 
va
boshqarishningRespublikamizdagi holati va tajribalari hisobga olindi, ushbu
sohaga oid zamonaviy adabiyotlardan, shuningdek, xorijiy davlatlar 
tajribalaridan foydalanildi. 
Mualliflaro‘quv qo‘llanmani tayyorlashda o‘quv-uslubiy yordam
ko‘rsatganligi uchun TEMPUS dasturining «GE–UZ» loyihasi bo‘yicha
G‘arbiy Vengriya Universitetining professorlariga, aksariyat ishlar 
ArcGISdasturida bajarilishini inobatga olibESRI kompaniyasiga kelajakdagi 
ishlariga omad tilagan holdao‘zining chuqur minnatdorchiliklarini izhor
qiladilar. 

---

5