Odam anatomiyasi

Leonarda da Vinchi (1452-1519) – buyuk rassomchi va olim, anatomiya, mexanika, matematika fanlari bilan shugullangan odam tanasini tuzilishini urganish maksadida murdalarni yorib, 400 yakin muskullarni ajratib preparovka kilgan va ularni rasmlarini alьbomga chizgan va plastik anatomiyaga asos solgan.
Leonardo da Vinchi turli odam va xayvonlar xarakatini urganib, shunday yozadi - yer yuzidagi tirik mavjudot xarakatlanish kobiliyatiga ega. Xar bir xarakat esa mexanika konunlariga buysunadi va mexanika konuniyatlari asosida bajariladi. Kushlarni uchishini fazoda ko’zatib va muskullarni bajaradigan ishi asosida birinchi martaba uchish apparati – delьtaplanni yaratadi. Fan sifatida anatomiyaning asoschisi va reformatori A. Vezaliy xisoblanadi. Zexni baland, talantli A.Vezaliy Luven va Parijda ukib, 1538 yilda Paduan universitetiga anatomiya kafedrasiga professorlik lavozimiga taklif etiladi.
SHu davr ichida A. Vezaliy juda kup murdalarni yeradi suyak, muskul, ichki organlar, kon tomirlardan preparatlar tayyorlaydi, ularni rasmlarini chizadi. 1538 yilda “anatomik jadvallar” degan kichik anatomik atlasni tuzadi. 28 yoshda A.Vezaliy 7 jilddan iborat bulgan “Odam tanasining tuzilishi” degan umumlashtirilgan katta ilmiy asarni Bazel shaxrida chop etadi. A. Vezaliy anatomiyani Galen kitobi asosida urgangan. Andre Vezaliy xaeti ilmga va fanga sodiklik va xakkoniyatni yukori tutish namunasidir. Andre Vezaliy uzining murdalar ustida utkazgan izlanishlari tufayli ungacha barcha olimlar tomonidan, ayniksa 13 asr davomida xakkoniy deb xisoblanib kelgan Galenning anatomiya kitobida xakikatga zid bulgan kamchiliklarni aniklab, uz fikrlarini kurkmasdan baen etgan.
Buyuk fiziolog I.P. Pavlov Galenni kitobini shunday ta’riflaydi: “Xozirgi zamon odamzodining tarixida bu birinchi odam anatomiyasidan ilmiy kitob bulib, katta obru kozongan olimlarning fikriga emas, balki bevosita shaxsan, uzining utkazgan ilmiy tekshirishlar natijasida olingan dalillarga asoslangan”.
Anatomiyani keyingi progressiv tarakkieti G. Fallopiy (1523-1562), B. Yevstaxiy (1520-1574), I. Fabritsiy (1537-1619), M. Malьpigi (1628-1694) degan olimlarni nomlari bilan boglik. Bu olimlarning nomlari bilan organizmda bir kancha organlar nomlangan. Masalan, fallopiy naylari, yevstaxiy nayi, buyrakda malьpigi tanachalari. Katta kon aylanish doirasini ingliz olimi, anatomi va fiziologi Uilyam Garvey (1578-1657) kashf etgan.
XVII – XVIII asrlarda anatomiya fanida yangi kashfietlarning ochilishi davom etadi va shu bilan birga solishtirma anatomiya, gistologiya va embriologiya rivojlanishiga zamin yaratiladi. Eng ulkan yangiliklardan “hujayraviy nazariyasi”, “Evolyutsion nazariya” va “Irsiyat nazariyaning” ixtiro kilinishi XIX asrning larzaga keltirdi va kator fanlarning, shu jumladan morfologik fanlarning rivojlanishiga nixoyatda kuchli turtki buldi.
Hujayraviy nazariyasining asoschisi nemis olimi T.SHvann 1839 yilda uzining “Xayvonlar va usimliklar tuzilishi xamda usishining mos kelishi xakida mikroskopik tadkikotlar” degan asarida xamma xayvon va usimlik organizmlarining stuktur va funktsional birligi – hujayra ekanligini isbotladi.
1859 yilda ingliz olimi CHarlьz Darvin “ Turlarni kelib chikishi” degan asarida turli muxit sharoitlariga moslanish jaraenida turlarni uzgaruvchanligini aniklagan va tabiatni evolyutsion konuniyatlar asosida rivojlanishini kursatgan.
Irsiy nazariyasining asosiy konunlari chex olimi Gregor Mendelь (1820-1884) tomonidan kashf etilgan. Uzining “Usimlik duragaylari ustida utkazilgan tajribalar” degan asarida tabiatdagi xar bir tur uchun xos bulgan belgilar va xususiyatlarni nasldan naslga utishni kursatgan. Fizika, ximiya va matematika fanlarining yutuklari esa yangidan – yangi tadkikot uslublarining yaratilishiga asos buldi va odam tanasining tuzilishi va uni asoslarini urganish borasida bilimlarni nixotda chuqurlashtirdi.