Odam anatomiyasi

Odam tanasining strukturasi.
Xar kanday organik shakl, jumladan odam tanasi xam tarixiy rivojlanish protsessining natijasida, tuban shakllardan oliy shakllarga takomillanishi va organik tabiatda buladigan evolyutsiya natijasidir. Boshka yukori takomillashgan organizmlar kabi odam tanasining tashkil etuvchi va uzaro boglangan kup tabakali tuzilmalari uning tashki muxit sharoitida mustakil yashashini ta’minlaydi. Odam tanasi strukturasini kuyidagi sxema orqali tasvirlash mumkin.
Odam tanasi -yaxlit organizm
O dam organizmi hujayralar va hujayralararo moddadan tashkil topgan. Hujayralardan uz navbatida to’qimalar xosil buladi, to’qimalarni esa organlardan ajratilgan xolda urganib bulmaydi. Organizmda muayyan funktsiyalarni bajarishga moslangan bir kator organlar yigindisiga tizimlar deyiladi. Organizmda bir kancha sistemalar farqlanadi: ovkat xazm kilish sistemasi, nafas olish sistemasi, siydik ajratish sistemasi, jinsiy sistema, kon aylanish sistemasi, nerv sistemasi, endokrin sistemasi, sensor sistemasi. Kelib chikishi va tuzilishi jixatdan farqlanadigan organlar yoki sistemalar yigindisi organizmda umumiy funktsiyani bajarishda ishtirok etsa apparatlar xosil buladi. Masalan, tayanch-xarakat apparati suyak va muskul sistemalar yigindisidan iborat, siydik – tanosil sistemasi siydik ajratish va jinsiy sistemalar yigindisidan iborat. Xar bitta sistema uziga xos organlardan tashkil topgan.
A’zo deb, organizmda ma’lum joyni egallaydigan, uziga xos shaklga va tuzilishga ega bulgan va muayyan funktsiyani bajarishga moslangan tana kismlariga aytiladi. Xar bir organ ikkita asosiy kismdan – parenxima va stromadan iborat. Parenxima a’zoning xususiyatiga, muayyan to’qimadan tashkil topgan. Masalan, bezlar va teri - epiteliy to’qimasidan, muskullar - muskul to’qimasidan, bosh miya va orqa miya –nerv to’qimasidan tuzilgan. Lekin kupchilik a’zolar tarkibida bir necha xil to’qimalar ishtirok etishi mumkin. Stroma - biriktiruvchi to’qimaning kollagen, elastik va retikulin tolalaridan iborat bulib, organ uchun bu tayanchli strukturalar karkas vazifasini bajaradi. A’zolarning stromalaridan kon, limfa tomirlari utadi va kon orqali a’zolarga kerakli bulgan trofik moddalar yetkaziladi, keraksiz moddalar esa olib ketiladi. Stroma tarkibidagi nerv elementlari esa a’zolarni faoliyatini boshkarishda ishtirok etadi. A’zolar uz navbatida to’qimalardan tashkil topgan.
To’qima - bu kelib chikishi, rivojlanishi, tuzilishi jixatdan bir xil bulgan va organizmda muayyan funktsiyani bajarishga moslangan hujayralar yigindisiga aytiladi. Odam organizmida 4 xil to’qima farqlanadi: epiteliy to’qimasi, muskul to’qimasi, biriktiruvchi to’qima va nerv to’qima. Nerv to’qimadan tashkari kursatilgan to’qimalar kelib chikishi, tuzilishi va bajaradigan funktsiyasi jixatdan bir necha xilga ajraladi. Masalan, muskul to’qimasi 3 xilga bulinadi: sillik muskul to’qimasi, kundalang targil muskul to’qimasi va yurak muskulaturasi. Epiteliy to’qimasi bir kavatli epiteliy va kup kavatli epiteliy turlariga bulinadi. Biriktiruvchi to’qima 3 xilga bulinadi: asl biriktiruvchi to’qima, togay to’qimasi va suyak to’qimasi. To’qimalar hujayralar va hujayraaro moddadan tarkib topgan.
Hujayra deb - tarixiy kelib chikkan tirik, uzi-uzini boshkaradigan, uz-uzidan kupayadigan, butun tirik usimlik va xayvon organizmlarining tuzilish, rivojlanishining va xayotiy faoliyatining elementar birligidir. Demak, odam organizmining xam, morfologik va funktsional birligi bu hujayralardir. Hujayra xakidagi ta’limotni tsitologiya fani urgatadi.
Hujayraviy nazariyaning asosiy xolatlari 1665 yilda ingliz fizigi R. Guk uzi yasagan mikroskop ostida pukak kesmasini tuzilishini tekshirib kurgan. Bunda u birinchi bulib, pukak kesmasi kattakchalardan yoki hujayralardan tashkil topganligini aniklagan. “Hujayra” terminini biologiyaga bir inchi martaba R. Guk kiritgan. 1671 yilda Malьpigi, Gryu usimlik to’qimalari hujayralardan tashkil topganini uz tekshirishlarida kursatdilar va Gukning kashfietini tasdikladilar. 1680 yilda gollandiyalik A.V. Levenguk bir hujayrali organizmlarni tuzilishini birinchi martaba kashf etgan va bir kancha tirik hujayralarni (eritrotsitlar) tuzilish xossalarini bayon etdi.
Hujayra xakidagi bilimlar mikroskop tuzilishi murakkablashishi va kursatish kattaligi oshishi bilan chuqurlashadi. XIX asrda Yan Purkinьe hujayra tarkibida protoplazma borligi va 1830 yilda esa ingliz fizigi R. Broun birinchi bulib, hujayra tarkibidan maxsus igna bilan yadroni ajratadi va hujayra yadrosiz yashay olmasligini kursatadilar. Nixoyatda, shu davrgacha yigilgan hujayralarning tuzilishi va vazifasi xakidagi bilimlar asosida 1838 –1839 yillarda ikkita nemis olimlari T. SHleyden va T. SHvann “Hujayraviy nazariya” ni yaratadilar va bu kashfiet XIX asrning eng katta kashfiyoti bulib, uz axamiyati buyicha Darvin tomonidan yaratilgan evolyutsion nazariya va energiya saklanish konunlari bilan teng deb yukori baxolanadi. Hujayra xakidagi ta’limot keyinchalik nemis olimi Virxov tomonidan ancha chuqur rivojlantirildi.
Rus olimi K. Ber kup hujayrali organizmlarning rivojlanishi bitta hujayradan - tuxum hujayrasidan boshlanishini kursatdi. Keyingi davrda bir kancha utkazilgan ilmiy tekshirishlarda usimlik va xayvon hujayralarida modda almashinish protsesslari, kimyoviy tarkibi uxshashligi tasdiklandi. Ana shu dalillar organik olamning kelib chikishi birligini yana bir bor isbotladi.
Xozirgi vaktda hujayraviy nazariya uchta asosiy xolatlardan iborat.
Hujayra – tirik materiyaning elementar birligidir.
Xamma hujayralar uchun modda almashinish, usish, ta’sirlanish, xarakatchanlik, kupayish protsesslari xos.Agar hujayra tarkibidan ma’lum bir komponentlar ajratilsa, masalan, miofibrillarni muskul hujayrasidan, ular ma’lum kiska vakt ichida kiskaradi, sung xalok etadilar.Demak, hujayradan tashkari xech kanday xayotiy protsesslar ruy etmadi va tirik organizmlarga xos bulgan xossalar fakat hujayralar orasida ruy beradi.
2. Yerdagi xozirgi zamon sharoitida yangi hujayralarni xosil bulishi bulinish yo’li natijasida ruy etadi. Bu bulinishdan oldin hujayra tarkibidagi genetik informatsiyaga ega bulgan shakliy strukturalar ikki xissa ortadi. Demak, xar bir hujayra fakat hujayradan yaratiladi.
3. Hujayra – kup hujayrali organizmlarning morfologik va funktsional birligidir. Butun yaxlit organizmda bir-biri bilan tuzilishi, funktsiyasi va kelib chikishi jixatdan uxshash bulgan hujayralardan to’qimalar xosil buladi. To’qimalardan esa organlar tashkil etgan. bular bir-biri bilan nerv va kon tomir (gumoral) sistemalar yordamida boglik va ularning faoliyati shu sistemalarni regulyatsiyasi ostida ruy etadi. Masalan: kul issik jismga tegilganda tez kayta xarakatga keladi – bunda afferent neyronlar ko’zgolib orqa miyaga yetkazadi, u yerdan efferent nerv hujayralari orqali ta’sirot muskul va suyaklarga borib, ularni xarakatga keltiradi.