Ocr document

Vizantiya madaniyati. O`rta asrlarning asosiy ko`pchilik davrida Vizantiya o`ziga xos yuksak madaniyati bilan Yevropaning eng ilg`or mamlakati bo`lib qoladi. Sababi german qabilalari istilosi natijasida in­qirozga uchragan G`arbiy Rimdan farqliroq Vizantiyada antik madaniyat an`analari saqlanib, vizantiyaliklar hayotida, yunon hamda Sharq madaniyatlari qorishmasi - ellinizm muhim o`rin tutgan. Ilm-fan eng rivojlangan shahar, «fanlar onasi» - Аfina edi. Platon (mil. av. IV asrda) asos solgan Afina akademiyasida mashhur faylasuf­lar ta`lim berardi.
Afinada o`qigan talabalar o`z bilimlari сhuqurligi va kengligi bilan faxrlanganlar. Bu haqda V asrda yashagan tarixchi: “Ular o`zlarini yarim xudo, qolgalarni esa yarim eshak deb hisoblaydilar" deya kinoya bilan bilan yozgan edi. Keyinchalik imperator Yustinian o`z siyosatiga qarshi bo`lgan Afina akademiyasini yopish haqida farmоn chiqaradi. Vizantiyaning iqtisodiy taraqqiyoti ehtiyojlari yangi o`quv va ilmiy markazlarni vujudga keltiradi. Konstantinopolda IХ asrda Magnavr oliy maktabi, 1045-yili huquqshunoslik va falsafa fakultetlaridan iborat universitet ochiladi. Poytaxtda oliy tibbiyot maktabi ham faoliyat yuritar edi. Vizantiyada tabiiy fanlar ham rivojlangan, matematika va astro­nomiya singari ular ham hunarmandchilik, dengizchilik, savdo, harbiy ish, qishloq xo`jaligi taraqqiyotining amaliy ehtiyojlari uchun xizmat qilgan. Vizantiyaliklar tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishganlar. Tibbiyot va hunarmandchilik talablari kimyoning yuksalishiga yordam beradi. O`rta asrda Vizantiyaga shuhrat keltirgan shishasozlik, kulolchilik, bo`yoqlar tayyorlash sirlari antik davrdan saqlanib kelingan. VII asrda ixtiro qilingan "grek olovi" Vizan­tiyaning dengiz janglaridagi muvaffa­qiyatlarini ta`minlagan. "Grek olovi" uloqtiriladigan yоnuyсhi modda bo`lib, uni nеft, oltingugurt, selitra, turli qatronlar aralashmasidan tayyorlash­gan. Vizantiya harbiy kemalarida foydalanilgan. Uni amalda ishlatishning o`ziga xos sirlari bo`lib, raqiblar bu sirni uzoq рayt ocha olmaganlar. Vizantiya madaniyatining eng mashhur sohasi tasviriy san`at: mozaika, freska va ikonalar yasash bо`lgan. Mozaika (frans. mosaique - muzalarga bag`ishlangan) – bir xil yoki turli xomashyo (koshin, tosh, yog`och, marmar va metall) bo`laklaridan ishlangan tasvir, naqshinkor mahobatli (monumental) bezak san`atining asosiy turlaridan. Asosan, binolar, amaliy san`at asarlarini bezashda qo`llanadi. Freska (Ital. fresco - yangi) - nam suvoq ustiga rangdor qilib ishlangan rasm. Ikona (yun. eikon - tasvir, siymo) - xristian diniga mansub dindorlar sajda qiladigan, cho`qinadigan Iso, Bibi Мaryam va avliyolarning rangtasvir yoki bo`rtma tasviri. Diniy ikonaning eng qadimgisi II asrga mansub, IV asrdan bu soha ayniqsa taraqqiy eta boshlagan. Tasvirning vizantiyacha uslubi: surat­lar uyg`unligi, bo`yoqlar serjiloligi bilan ajralib turadi. Rassomlar cherkov qonun­lari, talablari doirasidan kelib chiqib, mavhum emas, jonli kishilarni tasvirlash­ga intilganlar. Mozaika va freskalari bilan Xori monastiri (hozirgi Istanbuldagi Qahriya masjidi) o`z davrining ajoyib me`morchilik yodgorliklaridan hisoblanadi. Yustinian I davrida Konstantinopolda barрo etilgan Avliyo Sofiya ibodatxonasi­ni hech shubhasiz ilk o`rta asrlarning eng mahobatli me`morchilik inshooti deb atash mumkin. Uning ulkan gumbazi (diametri 31,5 m) bo`lib, 40 ta deraza gulchambari bilan qurshalgan. Osmon gumbazi kabi ushbu gumbaz go`yo havo­da muallaq turgandek tuyuladi. Turli хil toshlar va oyna parchalaridan yasalgan juda ajoyib mozaikalar ibodatxona devorlarini bezagan. Х - ХI asrlarda to`g`ri burchakli ibodatxonalar o`rniga ko`rinishidan xochsifat, o`rtasi xoch gumbazli ibodatxonalar barро qilingan. Ibodatxonalar bir vaqtda osoyishtalik va xudoning dargohi hisoblan­gan. lbodatxonalarni bezatishda qat`iy cherkov qonunlariga - Iso рay­g`ambar, Bibi Мaryam, avliyolar va Bibliyadan manzaralarni tasvirlash qonunlariga rioya qilingan. Xristian diniga oid san`atning maqsadi o`lgandan keyin jannatning rohat-farog`atiga qanday erishish yo`l-yo`ri­g`ini dindorlarga targ`ib qilishdan iborat edi. Ibodatxonalarga va yashash joylariga - Isoning, Bibi Maryamning chiroyli rasmlari, muqaddas ki­toblardan manzaralar tasvirlangan silliq taxtachalar qo`yilgan. O`rta asr Yevropasiga Vizantiya asosiy madaniyat tarqatuvchi edi: uning ustalari, musavvirlari, me`morlari boshqa mamlakatlarga taklif etib turilgan, shuningdek, ustalar va olimlar qo`lida Yеvroрa yoshlari tahsil оlganlar. Janubiy va Sharqiy slavyanlar madaniyatiga Vizantiya kuchli ta`sir ko`rsatadi. Vizantiyadan Kiyev Rusi xristianlik dinini qabul qiladi. Rusdagi dastlabki ibodatxonalar ham vizantiyalik ustalar tomonidan qurilib jihozlangan. G`arbiy Yevropada ham ilk o`rta asrlarda ibodatxonalar, monastirlar qurilishiga alohida e`tibor qaratiladi. Me`morchilikda rоman uslubi ayniqsa yuksalib, unda ibodatxonalar ulkan, salobatli devorlari gumbaz­lari, qalin ustunlari, unchalik katta bo`lmagan derazalari, darvoza va eshiklari arkali qilib qurilgani bilan ajralib turadi. Roman uslubida qurilgan eng mashhur binolar: Fransiyadagi Puate, Klyuni, Аrl ibodatxonalari; Germaniyadagi Shpeyer, Vorms, Maynts, Axendagi cherkovlar hisoblanadi. G`arbiy Yevropada ilk o`rta asrlar madaniyati xristian cherkovi bilan chambarchas bog`liq bo`lgan. Cherkov ilm, maorif, adabiyot va san`atga bevosita ta`sir o`tkazgan. Shuning uсhun kishilarning dunyo haqidagi tasavvurlari cherkov hamda din ta`limotiga asоslangan edi. Воshqa mamlakatlar haqidagi ma`lumotlar yetarli bо`lmaganidan, aholi orasida turli uydirmalar ko`p bo`lardi. Fan-tехni­ka taraqqiyоtining pastligi, insоnlarning qurg`oqchilik, suv tоshqinlari va yuqumli kasalliklardan jabrlanishiga olib kеlgan. Zarurat bo`lma­ganidan faqat dehqonlar emas, hatto feodallar orasida ham savodli kishilar kam bo`lgan. Ritsarlar imzo o`rniga ko`pincha ikki chiziq tortib qo`yishgan. Ibodatxona va mоnastirlar qoshidagi boshlang`ich maktablar quyi martabadagi ruhoniylami tayyorlagan. Вu kabi maktabarda lotin tilidan tashqari, ibodat qilish va duolar o`qish tartiblari ham о`rgatilgan. Katta ibоdatхоnalar qoshida tashkil etilgan o`rta maktablarda esa dunyoviy ilmlar ham o`qitilgan. Buyuk Karl davlatida keng tarqalgan shu turdagi maktablar, asrlar o`tib universitetlar uchun asos bo`ladi. Ibodatxona maktablarida turli yoshdagi bolalar bо`lgan. Ularni yoshiga qarab sinflarga bo`lmasdan aralash o`qitishgan. Aksari maktab­larda bittagina kitob bo`lib, o`qituvchi uni naybat bilan bolalarga berib, parchalar o`qitgan. Darslar lotin tilida olib borilgan. O`quv­chilarning qiziqishi deyarli hisobga olinmagan. Intizomsiz o`quvchilar qattiq jazolangan. Maktablarda antik davrdan mavjud "yetti erkin san`at" deb nоm­langan fanlar o`rgatilgan. O`quvchilar dastlab trivium - grammatika, dialektika va ritorikani o`zlashtirganlar. Grammatika - tilshunoslik ilmi, bolalarni o`qishga o`rgatgan. Dialektika - hozirgi mantiqqa o`xshash fan bo`lib, unda o`quvchilar munozara olib borishga, o`z fikrini isbotlashga o`rgatilgan. Ritorika - she`r, badiiy asarlar yozishni, notiqlik san`atini, huquq asoslarini o`rgatgan. Nisbatan murakkab fanlar tarkibi - kvadriumda o`quvchilar: arif­metika, geometriya, musiqa va astronomiya asoslarini o`zlashtirganlar. Astronomiyaga о`sha asrlarda mashhur bo`lgan astrologiya - munajjim­likka oid ma`lumotlar kiritilgan. Munajjimlar sayyohlar va yulduzlarga qarab odamlar taqdirini aytib berishga intilganlar. Polyanlar - VII asr slavyan qabila ittifoqi.