Ocr document

8-§. KIYEV RUSI
Yilnomalarda vozilishicha, Sharqiy slavyan qabilalari var­yaglarga (skandinaviyalik normannlarga) elchi­lik jo`natib, o`zlariga knyaz yuborishlarini so`raydi. Bu taklifga binоan uch aka-uka: Ryurik, Sineus va Truvorlar Rusga kelib, Ryurik Novgorodda, Sineus Beloozeroda, Truvor Izborskda knyazlik qiladilar. Ryurik-qadimgi rus davlati asoschisi. Kо`р o`tmay ukalari vafot etib, Ryurik yakka hukmronlik qila boshlaydi. Yilnomada yozilishicha, Ryurik 879-yili vafot etgach, o`g`li Igor yosh bo`lganidan hokimiyat uning qarindoshi Olegga o`tadi. Uning boshqaruvi paytida Kiyey Rusi tarixining boshlanishi bilan bog`liq muhim voqea bo`ladi. Oleg 882-yili o`z lashkari bilan Kiyevni egallab, ayni paytdan yozma manbalarda Kiyev Rusi nomini olgan davlatga asos soladi. Oleg va keyingi knyazlarning asosiy vazifalari: Xazar xoqonligi huk­midan ozod bo`lish, sharqiy slavyan qabilalarini birlashtirishni davom et­tirish, tashqi dushmanlardan davlat chegaralarini asrash, Vizantiya bilan manfaatli savdo munosabatlarini o`rnatish bo`ladi. Slavyan qabilalarini birlashtirish siyosati Olegning qo`l ostida shimolda Ladoga ko`lidan, janubda Dneprning quyilishigacha yerlarni to`planisniga imkon beradi. Knyazning qо`shini 907-yili Konstantinopolga hujum qilib, vizantiyaliklardan katta to`lov olishga erishadi. So`ng shartnoma tuzilib unga ko`ra, Rus savdo­garlariga Vizantiyada bojsiz savdo qilishga ruxsat beriladi. Igor knyazligini (912-945-yillari) ko`ch­manchi bijanak qabilalariga qarshi urushdan boshlaydi. Konstantinopol tuzilgan shart­nomani bajarmagani tufayli Igor Х asrning 40-yillarida Vizantiyaga qarshi ikki marta yu­rish tashkil qiladi. Dastlabki yurishda ruslar qo`shini mag`lub bo`ladi. Keyingi yurishda esa Vizantiya jangsiz tinchlik shartnomasini tuzib katta o`lpon to`laydi. Igor 945-yil drevlyan qabilalari bilan to`qnashuvda halok bo`lganidan so`ng, uning rafiqasi Olga o`g`li Svyatoslav balog`at yoshiga yetgunga qadar Kiyev knyazligini boshqargan. U rus mavqeini harbiy yurishlar, istilolar bilan emas, mohirona diplomatiya orqali yuksaltirishga intilgan. Yilnomada yozilishicha, Olga Х asrning 50-yillari o`rtalarida Konstantinopolga tashrif buyurib, xristianlikni qabul qiladi. Lekin, Olganing o`g`li Svyatoslav yangi dinni qabul qilishdan bosh tortadi. U “agar mеn bir o`zim boshqa dinga o`tsam, drujinam ustimdan kuladi” - degan edi. Yilnomalarda yozilishicha, Svyatoslav 964-yili 22 yoshida knyazlikni olgandan so`ng qo`shini bilan sharqqa yurish boshlagan. Ayni paytda Turk xoqonligining parchalanishidan Itil (Volga) va Don daryolari oralig`ida tashkil topgan Xazar xoqonligi qudratli davlat edi. Uning hududidan ko`plab karvon yo`llari o`tib, Xazarning bоy shaharlarida musulmonlar, xristianlar, majusiylar yоnma­ yоn yashar edilar. Ko`chmanchi xazarlar o`z xoqonlarini ilohiy kuchga ega deb hisoblashgan. Mamlakatda ishlar ko`ngildagiday ketsa xoqonni olqishlashgan, aks holda uni o`ldirishlari ham mumkin bo`lgan. Svyatoslav xazarlarning asosiy kuchlarini mag`lub etib, ularning poytaxti Itil shahrini egallaydi. Keyinchalik Svyatoslav Bolgariyaga, ko`chmanchi bijanaklarga, Vizantiyaga qarshi urushlar olib boradi. Uzoq davom etgan yurishlarda muvaffaqiyatsizliklarga uchragan knyaz Svyatoslay Kiyevga qaytishida Dnерr bo`ylarida ko`chmanchi bijanaklar bilan jangda halok bo`ladi. Svyatoslavning vorislari orasidagi kurash 972-980-yillari bo`lib, uning so`ngida Vladimir taxtni egallaydi. Endilikda yosh knyaz oldida mamlakatdagi boshboshdoqlikni bartaraf etish vazifasi turar edi. Dastlab u slavyan qabilalarining isyonini bostirib, Kiyey Rusi chegaralarida yangi mudofaa qal`alarini qurdiradi. Shundan so`ng knyaz Dunay bo`ylarida yashagan bulg`orlarga qarshi harbiy yurish uyushtiradi. Аmmо Buyuk rus tarixida Vladimir istilochi emas, balki 988-yil ruslarni xristian dinini qabul qildirgan hukmdor sifatida qadrlanadi. Qolaversa, uning boshqaruvi davrida mahalliy knya­zlar sulolalari tugatilib, ularning o`miga Vladimirning о`g`illari noiblikka tayinlanadi. Lekin boshqaruvning bu shakli ham muammolarsiz kech­maydi. Knyazning katta o`g`li, Novgorod noibi Yaroslav Kiyevga boj to`lashdan bosh tortadi. Vladimir unga qarshi yurishga tayyorgarlik рaytida 1015-yili vafot etadi. Uning vorislari orasidagi taxt uсhun kurashlarda g`olib chiqqan Yaroslav (1019-­1054) boshqaruvi Kiyev Rusining gullab-­yashnagan davri hisoblanadi. Yangi knyaz davrida, 1036-yili Kiyev ostonalarida paydo bo`lgan bijanak qabilalari uzil-kesil mag`lub etiladi. G`alaba sharafiga Kiyevda avliyo Sofiya ibodatxonasi bunyod etiladi. Keyinchalik ushbu nomdagi cherkovlar Polosk va Novgorodda ham quriladi. Novgorodliklar uсhun avliyo Sofiya ibodatxonasi shaharning eng muqaddas ziyoratgohiga ayla­nadi. Yaroslav davrida Kiyev xristian dunyosining eng yirik shahar­laridan biriga aylanadi. Yaroslav davrida Rusda maorif yuksaladi. Agar Vladimir davrida xristian ruhoniylari tayyorlaydigan o`quv yurti Kiyevda tashkil etilgan bo`lsa, Yaroslav Novgorodda ham uсh yuz ruhoniy tayyorlay­digan bilim yurtini ochadi. Knyaz davrida avval Kiyevda so`ng Novgo­rodda (1050-yil) yilnomalar tuzila boshlanadi. Poytaxt Kiyevda Vizanti­yadan keltirilgan yunоn tilidagi kitoblarni ruschaga tarjima qilish yo`lga qo`yiladi. Yaroslav davrida Rusning Yеvroрa mamlakatlari bilan munosabatlari muvaffaqiyatli rivojlangan. Knyazning o`g`illaridan biri Vizantiya impe­ratori Konstantin IХ ning qiziga uylansa, qizlari - Anna, Anastasiya va Yelizavetalar Fransiya, Vengriya va Norvegiya qirollariga turmushga bе­rilgan. Donishmand nomini olgan Yaroslav davrida rus yerlarining dastlabki yozma qonunlari to`plami ("Rus haqiqati") tuzilib, uning voris­lari davrida u yangi moddalar bilan to`ldirib boriladi. "Rus haqiqati"ga fuqarolik va jinoiy ishlar bo`yicha qonunlar kiritilgan. Undan faqat jinoyat va jazo haqida emas, o`sha zamon rus jamiyati ijtimoiy munosabatlari, odat, udum va an`analari bo`yicha ma`lumotlarni ham olish mumkin. Eng og`ir jinoyatlar uchun o`lim jazosi belgilangan bo`lsa-da, "Rus haqiqati"dagi ko`pchilik moddalarda jarima to`lash ko`zda tutilgan, Yaroslav Donishmand vafotidan oldinroq vоrislariga turli knyazliklar noibligini bеrar ekan, ular orasida hokimiyat uchun kurashishni oldini olishga harakat qiladi. Ko`chmanchi qipchoq qabilalari ХI asrning o`rtalarida Yoyiq daryosidan Dunaygaсha hududlarni еgallab, ular­ning ayrimlari harbiy ittifoqlarga birlashgan. Qipchoq xonlari zarur paytda о`n minglab jangchilarni safga tizib, Rus knyazlari yerlariga talonchi­lik bоsqinlari uyushtirganlar. Ularning dastlabki yurishlari XI asrning 60-yil­larida bоshlangan bo`lsa, 90-yillarda Dnерr havzasidagi qipchoqlar birlashib Rus yerlariga yangi nujum boshlaydilar. Rus knyazi Vladimir Моnоmaх 1095-yili ilk bоr qipchoq xonlaridan ikkitasining qo`shinini yengadi, Kеyingi davrda ham qipchoqlar bilan kurash goh g`alaba, goh mag`lubiyat bilan davom etadi. Faqat Vladimir Моnоmaх Kiyev knyazi bo`lgan yillari (1113-1125) urushlar qipchoqlar yasnaydigan hududlarga ko`chadi. Lekin mu­vaffaqiyat uzoq davom etmasdan Monomaxning vatotidan so`ng qip­choqlar hujumi qaytadan boshlanadi. Kiyev Rusi esa siyosiy tarqoqlik bosqichiga kiradi.