O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

presistolik
  (s is to la d a n   oldingi) 
davr
  deb  atala d i.  U ning 
d avo m iy lig i 0,1  se k g a te n g .
B o M m ac h ala r  sisto lasi  n a tija s id a   q o rin c h a la rg a   q o ‘sh im c h a   q o n   tu sh ish i 
y u rak n in g  IV  tonini hosil qiladi, o d d iy  h o la td a  I va II tonlam i eshitsa boMadi, III va
IV   to n la m i  e s a   grafik   tarzda,  q ay d   q ilis h   usuli  yordam ida  a n iq lash   m um kin. 
Q o rin ch a lar siklini ayrim  davrlarini q u y idagicha k o ‘rsatish mumkin:
Y u ra k fa o liy a tin in g   asosiy  k o ‘rsatkichlari.  Qonning  m inutlik  hajmi. 
Y urakdan b ir  m inut davom ida haydab chiqarilgan qon m iqdoriga 
qonning minutlik 
hajmi
 d e b  ataladi.  Inson tinch turganda yuragi  7 0-75 marta ursa, qonning m inutlik 
hajm i 4 - 5   I ni tashkil etadi. Bir kecha k u nduzda 10 tonna, b ir yilda 4000 tonna, um r 
m obaynida esa o ‘rtacha 300000 tonna qonni haydab chiqarar ekan. Q onning minutlik 
hajm ini y u ra k  urishlari soniga boMinsa, yurakning 
sistolik hajmi
 kelib chiqadi. Odam 
tinch  tu rg a n d a  sistolik hajm   6 5 -7 0  m l  g a   teng.  Shuni  aytib o ‘tish  kerakki,  sistola 
vaqtida qorinchalardan qonning taxm inan yarm i haydab chiqariladi. Q olgan qon esa 
rezerv  h a jm  b o ‘lib, yurak qisqarishlari tezlashganda ehtiyojga q arab ortadi.
Y u r a k   s ik li  v a   b o s q ic h ia ri
Qorinchalar
sistolasi
0,33
Taranglashish 
davri 0,08 sek
Asinxron qisqarish bosqichi 
0,05  sek
izometrik qisqarish 
bosqichi 0,03 sek
Qonni  haydash 
davri 0,25 sek
Tez haydash  bosqichi 
0,12  sek
sekin  haydash  bosqichi 
0.13  sek
Qorinchalar 
diastoiasi 
0,47 sek
Protodiastolik davri -  0,04 sek 
Izometrik bo‘shashish davr -  0,08
Qorinchalaming qon bilan 
to'lish davri -  0,25  sek
Tez toMish bosqichi 
-  0,09 sek
sekin toMish bosqichi 
- 0 ,1 6  sek
Bo‘ Imachalar sistolasi natijasida qorinchalaming to‘ lish 
davri -  presistola • 0,1  sek
220
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yurak indeksi
 degan ibora ham qo'llaniladi. Yurakning m inutlik hajmining (1/ 
min) tana yuzasiga (m2) nisbati 
yurak  indeksi
 deb ataladi.  U ning k o ‘rsatkichlari 
erkaklar uchun 31/min. m2ga teng.
Y urakning minutlik hajmini Fik (1870 y) usuliyordam ida aniqlash mumkin. 
Bu usul aniq usullardan biri b o 'lis h ig a  qaram ay, m a ’lum noq u lay lik larg a ega 
b o ‘lganligi  uchun  boshqa u su llar ham   q o 'Ila n ila d i. 
A y la n ib   y u rg a n   qon 
m iqdori 70 kg og‘irlikkaega b o ‘lgan erkakiarda 7 0 -8 0  mi ni tashkil qiladi (7 5 - 
80 m l/kg), ayollarda esa sal o zro q  (7 0  m l/kg).  Bu k o ‘rsa tk ic h  jin sg a , yoshga, 
tana tuzilishiga, hayot kechirish tarz ig a , jism o n iy  ch in iq q an lik k a vajism oniy 
rivojlanganlikka karab 50-dan 80 m l/kg gacha boMishi m um kin. A ylanib yurgan 
qon  shartli  ravishda  ikkiga  b o ‘lin ad i:  m uayyan  pay td a  a y la n ib   yuruvchi  va 
sirkulyatsiyada  qatnashm aydigan,  y a ’ni  dep o lard ag i  (ta lo q ,  jig a r,  buyrak, 
o ‘pka  va  boshqa)  qon.
Gemodinamik holat o ‘zgarganda depodagi qon, aylanishga chiqib, almashinib 
turadi. Qon depolaridagi qon miqdori aylanib yurgan qon m iqdoridan ikki baravar 
k o ‘p deb hisoblanadi.
Y u rak  faoliyatining mexanik va tovush hodisalari. 
Y urak  o ‘z  ishi  faoliyati 
davomida mexanik va tovush hodisalari hosi! qilishi mumkin. Bu hodisalam i qayd 
qilish usullari  yordamida yurak faoliyati to ‘g ‘risida tushunchaga ega bolishim iz 
mumkin.  U  qovurg‘alar sohasida  chap  tomondan  o ‘rta o ‘mrov  chizig‘idan  1  sm 
ichkarida, yurak qisqargan vaqtda yurak turtkisini aniqlash mumkin. Yurak turtkisini 
paypaslash usuli yordamidaaniqlanadi. B a’zi hollarda uni ko ‘z bilan kuzatish ham 
mumkin. Qorinchalar qisqarganda yurak, ellips shakldan sharsim on shaklga o ‘tadi. 
U n in g   u z u n a sig a   oMchovi  k ic h ra y ib ,  k o ‘n d a ta n g   o 'lc h o v i  k a tta la sh a d i. 
Qattiqlashgan yurakning chap qorinchasi ko‘krak qafasining ichki yuzasiga uriladi. 
Diastola vaqtida diafragma tom onga osilib turgan yurak uchi, sistolada ko‘tarilib, 
ko‘krak  qafasining oldingi devoriga  uriladi.  B ulam ing ham m asi  yurak turtkisini 
hosil qiladi.
Yurak faoliyatini mexanik aktivlashuvini aniqlash uchun ko‘plab maxsus usullar 
qoMianiiadi.