O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

kreator 
niunosabat deyiladi.
Yurak ichiperiferik reflekslari.
  Yurakning o ‘zida periferik reflekslar m avjud. 
Bu reflekslaming yoyi MNSda emas, balki m iokard ichidagi intramural tugunlarda 
ulanadi(44-rasm).
223
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yurak ichi boshqarishi mustaqil avtonom bo‘lishigaqaramay, murakkab markaziy 
boshqarilish  m erarxiyasiga  b o ‘y  sunadi.  Yurakning  xususiy  nerv  boshqarilishi 
m etasim patik  nerv  sistem asi  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Metasimpatik  nerv 
sistemasi  mustaqil  reflektor faoliyat ko‘rsatish uchun  to i i q   nerv elementlaridan 
iboratdir: sezuvchi neyron, oraliq neyron va harakatlantiruvchi neyronlar.
Yurakdagi sensor neyronlar faqat yurak ichi boshqarilish mexanizmida ishtirok 
etadilar. Ulamingaksonlari adashgan vasimpatiknerv orqali MNSyuqori qismlariga 
yetadi. Yurakning metasimpatik nerv sistemasi vazifasi issiqqonli hayvonlaryuragini 
k o 'c h irib   o ‘tkazganda  (tran sp lan tatsiy a)  yaqqol  nam oyon  boMadi.  Yurakni 
b o sh q a ru v c h i  n e rv la r  d e g e n e ra ts iy a g a   u c h ra g a n d a n   s o ‘n g   ham   y u rag i 
transplantatsiya  qilingan  odam larda  qon  aylanishi jism oniy  zo ‘riqishda  deyarli 
sog‘lom odamlamiki singari o ‘zgaradi va organizm ehtiyojini qondira oladi.
G.  I.  Kositskiy  yurak-o‘pka preparatida  yurak reflekslarini  o ‘rgandi.  Ajratib 
olingan yurakning biror b o ‘limi mexanoretseptorlari cho‘zilsa, nafaqat shu bo‘lim 
qisqarishlari kuchayadi, balki boshqa boMimlar qisqarishlari ham kuchayadi.
Y u ra k d a n  ta s h q a ri b o sh q a ru v  m exanizm lari. Yurak innervatsiyasi-yurakka 
MNSdan simpatik va parasimpatik (adashgan nerd) nervlar orqali keluvchi impulslar 
hisobiga amalga oshiriladi.  BoMmachalar va chap qorincha yakka sezuvchi  nerv 
tolalaridan yozib olingan elektrik hodisalar shuni ko‘rsatadiki, ularda yakka tipdagi 
mexanoretseptorlar m avjud ekan.  Kuchli cho'zilishlam i A - retseptorlar, kuchsiz 
cho‘zilishlami esa B- retseptorlar sezar ekan. Bu ixtisoslashgan retseptorlar tolalari 
adashgan nerv tarkibida boradi.  Bundan tashqari* yana erkin nerv oxirlari bo  lib, 
ular endokard ostida joylashgan b o ‘lib, simpatik nerv tarkibida boradi  va og‘riq 
sezgisi  haqida  signallar  yuborib  turadi.  Barcha  vegetativ  nervlar  singari,  yurak 
nervlari ham ikki neyrondan tarkib topgan. Simpatik nerv tizimining birinchi neyroni 
orqa miyaning yuqorigi  beshta ko'krak segmenti  yon shoxlarida joylashgan.  Bu 
neyronlam ing  o ‘sim talari  b o 'yin,  yuqori  ko'krak  va  asosan  yulduzsimon  chigal 
tugunlarda  tutashadilar.  Bu  tugunlarda  simpatik  nervlam ing  ikkinchi  neyroni 
joylashgan,  o'sim talari  esa  nafaqat  miokardni,  balki  o ‘tkazuvchi  tizmni  ham 
innervatsiyaqiladi.
Uzunchoq miyada adashgan nervning yadrosi joylashgan,  ulaming aksonlari 
chap va o ‘ng nervlar tarkibida yurakka kelib metasimpatik nerv motoneyron bilan 
sinapslarhosil qiladi. O lng adashgan nerv tolalari, asosan o‘ng boMmachaga boradi. 
M iokardni,  koronar tom irlam i  va sinus tugunini  (juda k o ‘p)  innervatsiya qiladi. 
Chap adashgan nerv metasimpatik nervlar orqali atrio-ventrikulyar tugunda tugaydi. 
Agar tajribada o ‘ng adashgan nerv ta’siriansa, asosan yurak urishlar soniga ta  sir 
etadi.  Chap  adashgan  nerv  ta ’sirlansa,  boMmacha  qorincha  o ‘tkazuvchanligiga 
ta ’sir ko‘rsatadi.
1845 yil aka-uka E. va G. Veberlar birinchi bo4 lib, adashgan nervning yurakka 
t a ’sirin i  k o ‘rsatib   b e rish g a n .  U lar  bu  nervlar  ta ’s ir  etilg an d a,  yurak  ishi 
sekinlashganini  va hatto diastolada butunlay to‘xtab qolganligini  kuzatishgan.
Adashgan  nervni  qirqib,  periferik  uchini  elektr  toki  bilan ta ’sir etilsa,  yurak 
qisqarishlari sekinlashadi. Bu ta ’sir manfiy