O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Bosh miyayarim sharlari p o ‘slog'ining yurakfaoliyatigata’siri.
 
B o s h  
m iya  yarim  sharlari  po‘slog‘i  organizm   faoliyatini  boshqaruvi  eng oliy  markaz 
hisoblanadi.  Po‘stloqning  har  qanday  qismini  elektr toki  bilan  ta’sirlash,  yurak 
qon-tom ir  sistemasida  o ‘zgarishlarga  olib  keladi.  Ayniqsa  po‘stloqni:  motor  va 
prem otor  sohalari,  b elb o g 1  pushta,  peshana  boMagining  orbital  sohasi,  tepa 
boMagining oldingi sohalari ta ’sirlanganda yurak qon-tomir sohasidagi o‘zgarishlar 
yaqqol  namoyon boMadi.
Organizm nisbatan tinch flinksional holatda bo‘lganda po‘stloq va gipotalamus 
yurak foaliyatini tormozlab yoki kuchaytirib turadi.
Po‘stloq inson psixik faoliyatini boshqaradi. Inson psixik faoliyatining o ‘zgarishi 
- o g ‘riq, qo‘rqinch, xursandchilik, bezovtalanish va h. k. da yurak faoliyati o ‘zgaradi. 
M asalan,  sportchilarda  stressdan  a w a lg i  holatida yurak  urishlari  o ‘zgaradi.  Bu 
holat o ‘z navbatida gipotalam o-gipofizar tizimning faollashishi, buyrak usti bezi 
faoliyati kuchayishi va qonga adrenalin chiqishini kuchaytiradi.  Yurak qon-tomir 
tizimiga bosh miyayarim sharlari po ‘stlog‘i ta ’sirini shartli refleks hosil qilish yo‘li 
bilan ham kuzatish mumkin.
Yurak faoliyatining reflektor  boshqarilishi.
  Yurak  faoliyatini  boshqarilishida 
MNSning barcha  qismlari  ishtirok  etadi.  Reflektor boshqarilishi yurak faoliyatini 
tormozlashi yoki kuchaytirishi mumkin. Yurak faoliyatini o ‘zgarishi parallel holda 
tomirlar holatini o ‘zgarishi bilan kechadi. Yurak faoliyatini boshqarilishi murakkab 
reflektor akt boMib, bunda markaziy va periferik mexanizmlar ishtirok etadi. Ekstra- 
intraretseptorlami ta ’sirlanishi  natijasida efferent nervlar orqali yurakka  impulslar 
keladi.  Bu reflekslami yuzaga keltiruvchi  refleksogen sohalar bo‘lib, ular ko‘proq 
kovak  venalar  sohasida,  aorta  ravog‘ida  va  uyqu  arteriyasini  ichki  va  tashqi 
tarmoqlarga ajralayotgan (karotit sinusi) joyida joylashgan. Bu sohalarda juda ko‘p!ab 
xemo va mexaparatseptoriar to‘plangan bo‘lib, gemodinamik ko‘rsatkichlar o‘zganshiga 
o ‘ta sezgirdirlar. Bu yerda hosil boMgan impulslar sezuvchi nervlar orqali uzunchoq 
miyaga, undan MNSning boshqa bo‘ limlariga boradi. Bunday refleksogen zonalardan 
biri kovak venalami yurakning o ‘ng bo ‘lmachasi bilan birikkan joyida joylashgan. 
Bu sohada joylashgan  A  va B  tipdagi cho‘zilish retseptorlari  kovak vena ichidagi 
qon  hajmi  o ‘zgarishidan  q o ‘zg ‘aIadi.  Btrinchisi  boMmachalar  faol  qisqarganda, 
ikkinchisi  esa bo‘lmacha muskullari  passiv cho'zilganda qo‘zg‘aladi.  Bu  sohadan 
Beynbridj refleksi yuzaga keladi. Kovak venalar sohasida bosim ortganda har ikkala 
retseptorlar  ham  qo‘zg‘aladi  va  reflektor  tarzda  adashgan  nerv  tonusi  pasayadi, 
simpatik  nerv  tonusi  esa  ortadi.  Natijada  yurak  ishi  tezlashib,  kovak  venalarda 
to ‘planib qolgan qon arterial tomirlarga o ‘tkaziladi.
Yurak faoliyatiga reflektor ta ’sirlark o ‘rsatuvchi sohalar ichida aorta ravog'ida
226
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va karotid sinusda joylashgan mexanoretseptorlar alohida o ‘rin tutadi. Qon doim o 
harakatlanar va arterial bosim bir xilda ushlanib tu rar ekan bu retseptorlar doimo 
qo‘zg‘algan boMadi. Ulaming qo‘zg‘aluvchan!ikdarajasi arterial bosimga bogMiq. 
Bosim  qancha yuqori  b o ‘lsa,  reflektor tarzda adashgan  nerv tarmog‘i  kuchliroq 
ta ’sirlanadi va yurak faoliyati sekinlashadi.
Yurak faoliyatini boshqarishda mexanoretseptorlardan tashqari xemoretseptorlar 
ham  ishtirok  etadi.  Ulaming  ta ’sirlovchilari  b o ‘lib,  0 2 va  C 0 2 laming  qondagi
tarangligio‘zgarishiyoki 
ionlariningqondaortishihisoblanadi.
Xemoretseptorlaming qo‘zg‘alishidan hosil b o ig a n  impulslar uzunchoq miyaga 
borib, yurak urishlari sonini kamaytiradi. Kichik qon aylanishi doirasida bosimning 
ortishi o ‘pka arteriyalardagi refleksogen sohalami q o ‘zg ‘atib yurak qisqarishlarini 
kamaytiradi (Parin refleksi).
Agar tajribada koronar tomirlarga nikotin, o ‘sim lik alkalloidlaridan yuborilsa 
Besold-Yarish refleksi, gipotenziya, bradikardiya v a apnoye kuzatiladi.
Barcha  qon-tomirlada,  to‘qimaiarda  va  a ’zolarda joylashgan  mexano-  yoki 
xem oretseptorlam i  doim o  q o ‘zg‘a!ishi  yurak  faoliyatini  o ‘zgartirishini  V.  N. 
Chemigovekiy  ko'rsatib  berdi.  Yurak  urishlari  reflektor tarzda  kuchayadi  yoki 
kamayadi.  Qorin  pardada joylashgan  retseptorlar  ta ’sirlanganda yurak  faoliyati 
tormozlanishi  yaqqol  namoyon  boMadi.  Masalan,  baqaning qomini  pinset  bilan 
asta-sekin urilganda yurak urishlari to‘xtab qoladi. Bu tajribada 19 asming 60 yillarida 
F. Gols tomonidan aniqlanib,