O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

6. Shuntlovchi
 tom /r/ar (arterio-venozanastam ozlar)-ayrim  to‘qim alardayo‘q 
bo‘lib, qon arterial tomirlardan venoz tomirlarga kapilyarlarga tarmoqlanmay o ‘tadi.
7. 
Sig 'imli tomirlarga
 -  venalar kiradi. Cho‘ziluvchanlik xossasiga ega bo‘lib, 
70-80 % qon tipidagi tom irlarda bo‘ladi.
Ammo bu sinflanishi ayrim terminologik va m a’no jihatidan kamchiliklardan 
holi emas. Masalan «rezistiv» va «sig‘im» tipidagi tomirlar tushunchalari. Arteriolalar 
ham venulalarham  qarshilik ko‘rsatadi. Sig‘¡m tipidagi tom irlar-arteríal va venoz 
sistemada  ma’lum  m iqdorda  qon  bo‘ladi.  Ayrim  mualliflar bunga  barcha venoz 
sistemasini kiritsa, ayrimlari vénula va kichik venalami kiritadilar. «Prekapilyar» 
jo ‘mrak tipidagi tom irlar degan ibora ham unchalik o ‘rinli qo'llanilmagan. Venoz 
tomirlarda ham silliq muskuili jo ‘mrak vazilásini bajaruvchi tolalarbor. Limfa sistemasi 
to‘g ‘risida umuman tokxtanilmagan.
Yuqoridagi  m ulohazalam i  hisobga  olib  B.  I.  T.  Kachenko  yurak-qon-tomir 
sistemasi qismlarini funksional sinflanishni boshqacha taklif qildi:
/. 
Bosim generatori va qortni sarflovchi -
 yurak, sistola vaqtida qonni aorta 
va o 'p k a arteríyasiga o ‘tkazuvchi vazifasini bajaradi.
2.  Yuqori bosimli tomirlarga
 -  aorta va yirik arteriyalar kiradi. Bu qismlarda 
nisbatan yuqori qon bosim i  saqlanib turadi.
3.  Bosimning turg ‘unligini, birxilda turishini ta ’minlovchi tomirlarga
 kichik 
arteriya va arteriolalar kiradi.  Qon oqimiga qarshilik ko‘rsatib,  sistemalar uchun 
kerakli bosimni ushlab turadi.
4.  Kapillyarlarda qon oqishini ta ’minlovchi -
 mayda qon-tomirlar kiradi. Ulaming 
devorlarida silliq  muskullar qisqarib -  bo‘shashib,  ularda qon oqishi  va to‘xtashin¡ 
ta’minlab, feoliyat ko‘rsatuvchi va ishlamay turgan kapilyarlaming ishini boshqaradi.
5.  Almashinuv tomirlari -
 kapillarlar va postkapillar venulalar. Ulaming vazifasi 
qon va to ‘qim a orasida gazlar va modda almashinuvini ta ’minlash.
6.  To 'plovchi tomirlar -
 vénula va kichik venalar. Tomirlar bo‘shliqlarini faol 
va passiv xolda o ‘zgarishi qonni u yerda to‘planishini ta ’minlaydi, (so‘ngra undan 
foydalanish)ya’ni uni qon oqimiga zudlik bilan chiqarish. Bu tomirlar asosan sigMm 
vazifasini o ‘taydilar, bundan tashqari qisman qarshilik ham ko‘rsatadilar.
7. 
Qonni qaytaruvchi tomirlar-yiñk
 vena tomirlari  va kovak venalar. Qonni 
yuqori o ‘tkazib beradi.
8.  Shuntlovchi (ulovchi)  tomirlar -
 turli  tipdagi  anastamozlar.  Arteriola  va 
venulalami bir-birigabog‘laydi. Bu yerda moddalar almashinuvi sodirbo'lm aydi.
230
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9. 
Qayta biriktirib, yulib oluvchi tomirlar-<\or\
 aylanishini  limfatik bo‘limini 
o ‘z ichiga oladi. Limfatik kapillarlam ing asosiy vazifasi to ‘qimalardan oqstllar va 
har xiS mahsulotlami o ‘ziga biriktirib olib, so‘ngra ulami qonga qaytarishdan iborat.
G em odinam ikaning asosiy q o n u n la ri. Gemodinarnika -  yurak qon-tomirlar 
tizim ida qon harakatini  o'rganuvchi  ta ’1 ¡mot bo‘tib,  gidrodinam ika (suyuqliklar 
harakatini  o'rganuvchi  fizikaning bir b o ‘limi) qonunlariga  asoslangan.  Gidrodi­
namika qonunlariga ko'ra, naylarda suyuqlikning oqimi ikki kuchga: suyuqlikning 
harakatini yuzaga keltiruvchi bosimga va oqayotgan suyuqlikning yopishqoqligiga 
bog‘liq. Bu kuchiaming birinchisi suyuqliklaming harakatini ta ’minlasa, ikkinchisi 
suyuqlik harakatiga to ‘sqinlik qiladi.
Gidrodinimika qonunlariga k o ‘ra har qanday  nay orqali  o ‘tayotgan  suyuqlik 
hajmini (Q), nayning boshlanishidagi (R,), oxiridagi (R2) bosim lar farqiga to‘g ‘ri 
proporsional boMib, quyidagiqarshilikka (R) teskari proporsionaldir.
P  -P
1 2
Q ---------------
R
Agar bu tenglamani inson qon tomir sistemasiga qo'llansa, ya’ni tomirlar oxirida, 
kovak venalar sohasida nolga teng.  Bu holda tenglamani  quyidagicha ifodalalash 
mumldn: