O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

X otirani ko'chirish.
X otirani ko'ch irish g a oid tajribalar alohida 
ahamiyatga ega. Bu muammo yuzaga kelishi planariyalarda o ‘tkazilgan 
ta jrib a g a b o g ‘liq. « 0 ‘q ig a n » p la n a r iy a la rn i i s t e ’m ol q ilg a n
chuvalch an g lard a shartli re flek slam i hosil qilish tezlashgan. Bu 
tajribalarda xotirani bir individdan ikkinchi individga o iish RNK orqaliligi 
aniqlangan.
Umurtqali hayvon miyasi ekstraktini boshqa hayvonlarga yuborish 
hisobotga xotirani o ‘rganish tajriblari natijalari doimo bir xil chiqmagan. 
Miya ekstraktidan ajratib olingan peptidni aniq ta ’sir qilish imkoniyati 
borligi aniqlanadi. Q orong‘idan qochishga o‘rgatilgan kalamush miya 
ekstraktidan ajratib olingan peptid (15 aminokislota) o ig an ilm ag an
kalamushlarga yuborilsa, ular ham qorong‘idan qochishgan. Bu peptidga 
skotofobin
deb nom berishgan. Sun’iy yo ‘l bilan sintezlangan skofobin 
ham tabiiyday ta ’sir ko‘rsatgan. Q orong‘ida qolgan kalamushlarda u 
stress holatini yuzaga keltirgan. Biroq xotirani ko‘chirish konsepsiyasi 
ko‘pchilik tomondan tan olingan emas. Shunga qaramasdan bu muammoni 
hal qilish xotira mexanizmlarini hal qilishda zarur bo‘ladi.
Emotsiya, hissiyot.
Emotsiya, lotincha «Emovere» so‘zidan olingan 
b o iib , «qo‘zg‘atmoq toiqinlantirm oq» m a’nosini anglatadi. Emotsiya 
bu insonni tashqi dunyoga va o ‘ziga bo‘lgan munosabatini k o isatu v ch i 
qisqa muddatli somatik va vegetativ javoblar majmuasi.
Emotsiya davomiyligiga qarab uchga b o iin ad i:
1. K ayfiyat-eng
uzoq davom etuvchi, lekin eng sust nam oyon 
bo‘luvchi hissiyot;
2. Ehtiros-qisqa
davom etadi, kuchli namoyon bo‘luvchi hissiyot;
3. Jazava-
o ‘ta qisqa davom etuvchi, o ‘ta kuchli namoyon b o ‘luvchi 
his-hayajon, emotsional portlash sodir b o iish i.
Em otsiya xususiyatiga k o ‘ra 
ijobiy
va 
salbiy
b o iis h i m umkin. 
Birinchisi, quvonch, zavqlanish, huzurlanishlar misol b o iish i mumkin; 
ikkinchisiga ega xafa b o iis h , q o iq ish , qayg‘urishlar misol b o i a oladi. 
Ijobiy hissiyotga insonlar intiladilar, salbiysidan esa qochadilar.
Yana emotsiyani 
stenik
va 
astenik
hissiyotlarga b o iis h mumkin. 
Birinchisida ichki koiarinkilik, ruhiy tetiklik, irodasini safarbar qilish.
455

---

g ‘ayrati oshishi hollari b o ‘Isa, ikkinchisida aksincha - faoliyatning 
susayishi, ruhan ezilish, bezovtalik, tushkunlik holatlari kuzatiladi.
Vegetativ javob ko‘rinishlari hissiyotni adekvat ifodalaydi, chunki ular 
inson xohishiga bo‘ysunmaydi. Hissiyotda namoyon boladigan vegetativ 
jovoblarga quyidigilar kiradi. Birinchidan, qorachiq kattaligining o‘zgarishi, 
emotsiya turi va kuchiga qarab kattalashishi yoki kichrayishi mumkin. 
Masalan, qo‘rqqanda qorachiq kattalashadi, jahl chiqqanda kichrayishi 
mumkin. A qliy zo‘riqish qorachiq kattalashishini keltirib chiqaradi. 
Hissiyotda yuz terisi rangi o ‘zgaradi. Inson uyalganida yuzi qizaradi, 
qo‘rqqanida esa oqaradi. Bu teridagi qon tomirlarining kengayish va 
torayishi bilan b o g iiq . Shunga ko‘ra teri harorati ham o ‘zgaradi.
Emotsiyada teri tukchalarining qopchalaridagi mushaklar qisqarishi 
natijasida tukchalar k o ‘tariladi, do‘mboqchalar hosil b o ia d i (bunday 
holda «tovuq et» haqida gapiriladi). Emotsional terlash - sovuq ter 
chiqish holati kuzatiladi. Bunday ter ajralish kaftda va peshonada sodir 
b o ia d i, harorat boshqarilishidagi ter butun tana yuzasida amalga oshadi.
Emotsiyada yurak-qon tom ir tizimi faoliyatida ham o ‘zgarish yuz 
beradi, yurak urishi tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin, ba’zida aritmiya 
kuzatiladi, arterial qon bosimi o ‘zgaradi, tananing har xil qismidagi qon 
tomirlarda qonning qayta taqsimlanishi kuzatiladi.
E m otsiyada nafas olish tezlashishi yoki aksincha, sekinlashishi 
mumkin, b a ’zida qisqa vaqtga to ‘xtashi, so‘ngra chuqur nafas olish bilan 
almashinuvi (xo‘rsinish) kuzatiladi, nafas olish va chiqarish vaqtlari ham 
o ‘zgarishi aniqlangan.
His-tuyg‘u hazm tizimi faoliyatiga ham ta ’sir qiladi. His tuyg‘uda 
ko‘pincha hazm y o i i harakati susayishi, s o ia k ajralishi kamayishi va 
o g ‘iz qurib qolishi kuzatiladi. M e ’dada shira ajralishi va harakat 
o ‘zgarganligi tufayli ko‘ngil aynishi kelib chiqishi mumkin, bu holatda 
so iak ajralishi kuchayadi. Hazm tizimida o‘zgarish har xil kechishi mumkin, 
masalan, bir odam dajahl ishtahani bo‘g ‘ib qo‘ysa, ikkinchisida, aksincha, 
ishtahani ochib yuborishi mumkin. Qattiq qo‘rqqanda ayrim odamlarda 
ixtiyorga bo ‘ysunmagan ich ketish holatini kuzatish mumkin. Bu ichak 
peristaltik qisqarishining kuchayishi va anal sfinkterni b o ‘shashishi 
natijasida kelib chikadi. K o‘pgina his-tuyg‘ularda endokrin bezlar faoliyati 
va markaziy nerv tizimi ta ’sirida modda almashinuvining kuchayishi 
kuzatiladi. H is-tuyg‘ular qonning tarkibini ham o'zgartiradi, qonda 
glyukoza, adrenalin, eritrotsit, leykotsitlar miqdorlari o‘zgaradi.
Vegetativ reaksiyalar ijobiy hissiyotda salbiy hissiyotga nisbatan 
kuchliroq namoyon b o ia d i, lekin ijobiy hissiyotda vegetativ nosozliklar
456

---

kuzatilmaydi. 0 ‘z kuchiga, haq ekanligiga ishongan odamlar hissiyotni 
zarar keltiruvchi ta ’siriga qarshi tura oladilar. Salbiy hissiyotga qarshilik 
ko‘rsatmagan odamlar organizmiga zarar keltirishi mumkin.
Hissiyotda somatik nerv tizimi javoblari ham kuzatiladi. Bu javob hatti- 
harakatda, mimikada, tana holatida, tana muskullari tonusida, ularning 
ritmik qisqarishida (qaltirash, oyoqda tura olmaslik) namoyon boiadi. Ba’zi 
bir his tuyg‘uda ko‘zning pirpirashi, ko‘z soqqasi haraktining kuchayishi 
kuzatiladi. Kuchli his-tuyg‘uda ko‘z soqqasi harakati susayadi.
Har qanday his-tuyg‘u m a iu m bir mimik k o iin ish g a mos keladi.
H is-tuyg‘uda miyadagi elektrik faollikning ortishi kuzatiladi. Bosh 
miya po 'stlo g in in g har xil sohasida yuqori chastotali potensiallar yuzaga 
keladi.
Kishi uchun sub’ektiv hisoblangan his-tuyg‘ular, uning ehtiyojlari 
qondirilish jarayonlari qanday kechayotganligining belgisi sifatida 
nam oyon b o ia d i. M unosabat va faoliyat jarayonida paydo b o ig a n
ijobiy hissiy holatlar (zavqlanish, mamnunlik va shu kabilar) ehtiyojlarni 
qondirish jarayonining xush keladigan tarzda kechganligidan dalolat 
beradi. Ehtiyojlaming qondirilmasdan qolishi salbiy hissiy kechinmalarga 
(uyalish, o ‘kinish, hasrat va shu kabilarga) olib keladi.