O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Hissiyot shakllanishida miya turli qismlarining ishtiroki.
XIX asrda 
olimlar hissiyotni miyaning oliy b o iim lari mahsuli deb tushunishgan.
V.M.Bexterov emotsiyaning markazi 
talamusda
degan taxminni aytgan. 
XX asrda U.Kennon va F.Bardlar nazariyasiga asosan, hissiyot hosil 
b o iish id a dastlab talamusda va so‘ngra bosh miya p o ‘stlog‘ida faollik 
kuzatiladi. D.Lindsli hissiyot yaratuvchilar tarkibiga ritikulyar formatsiyani 
ham kiritib bu nazariyani kengaytirdi. D.Lindsli nazariyasi bo‘yicha ichki 
va tashqi muhitdan kelgan ta ’sirotlar retikulyar formatsiyani qo‘zg‘atadi, 
qo‘zg‘alish u yerdan gipotalamus, talamus, gippokamp va bosh miya 
po‘stloqlariga tarqaladi.
Dj. Peyz nazariyasiga asosan, hissiyot kelib chiqishida eng muhim 
sanalgan miyaning qismi 
limbik tizimdir:
gippokampdan qo‘zg‘alish gumbaz 
va mamilyar tana, belbog1 pushta va bosh miya po‘stlog‘iga tarqaydi.
K o'pgina tadqiqotchilar neyroxirurgik va nevrologik amaliyotda 
hayvonlarda o ik azilg an tajribalar natijasiga k o i a hissiyotni miyaning
459

---

m a’lum chegaralangan qismi faoliyati sifatida qarash noto‘g ‘ri degan 
fikrga kelishgan.
Uyqu fiziologiyasi.
Sub’ektning tashqi dunyo bilan faol psixik aloqasi 
yo'qolishini chaqiradigan fiziologik holat 
uyqu
deyiladi. Odam va yuqori 
rivojlangan hayvonlar uchun uyqu hayotiy zaruriy holatdir. Juda uzoq 
vaqt davomida uyqu bosh miya hujayralarida tiyraklik paytida sarfiagan 
energiyani tiklash uchun zaruriy dam olish deb hisoblanilgan. Lekin uyqu 
paytida m iyada tiyraklik paytiga nisbatan ham yuqori faollik holati 
kuzatiladi. M iyaning ayrim tuzilmalaridagi faollik uyqu paytida ortadi, 
demak, uyqu bu faol fiziologik jarayon ekan.
Uyqu paytida reflektor javoblar susayadi. Uxlayotgan odam ko‘pgina 
tashqi ta ’sirotlarga agar ular o ‘ta kuchli b o lm asa, javob bermaydi. Uyqu 
paytida ONF da davriy o ‘zgarishlar kuzatiladi, ayniqsa tiyraklikdan 
uyquga o ‘tish jarayonida bu davrlar (tenglashtiruvchi, paradoksal, 
ultraparadoksal va narkotik davrlar) yaqqol kuzatiladi. Narkotik davrida 
hayvonlar har qanday shartli ta ’sirotlarga shartli reflektor faoliyat bilan 
javob berm ay qo‘yadi. Uyqu paytida vegetativ k o ‘rsatkichlar va miya 
bioelektrik faolligining o ‘ziga xos o ‘zgarishlari kuzatiladi. Tiyrak payti 
uchun m iya EEC sida past amplitudali va yuqori chastotali ritmlar (beta 
ritm) kuzatiladi. K o‘z yumilganda, uyquga ketish paytida bu faollik alfa- 
ritm bilan almashadi. Bu davrda o ‘y g ‘onish oson sodir b o ia d i. M a’lum 
vaqt oigandan so‘ng urchuqsimon ritmlar kuzatiladi, 30 minutdan so‘ng 
esa bu ritm yuqori amplitudali sekin teta-tolqinlarga almashinadi. Bu 
p ay td a v e g e ta tiv o ‘z g a rish la rd a n q u y id a g ila r k u z a tila d i: y u rak
qisqarishlari soni kam ayadi, qon bosimi va tana harorati pasayadi, 
uyg‘onish qiyin kechadi.
Teta-tolqin o ‘ta sekin yuqori amplitudali delta-tolqin bilan almashadi. 
Delta uyqu bu juda chuqur uyqu davri hisoblanadi. Sekin to lq in li uyqu 
davri 1-1,5 soat davom etadi v aso 'n g raE E G da, tiyraklikka xos b o ig a n
past amplitudali yuqori chastotali to iq in la r (beta-ritm) paydo b o ia d i.
Demak, butun uyqu davri tun davomida 6-7 marotaba: sekin to lq in li 
(ortodoksal) uyqu tez to lq in li (paradoksal) uyqular bir-biri bilan o ‘rin 
alm ashadilar. Agar inson paradoksal uyqu davrida u y g ‘otilsa, tush 
ko‘rayotgan ekanligi haqida aytadi. Sekin uyqu davrida uyg‘otilgan odam 
tush ko‘rganini eslay olmaydi. Agar odamni faqat paradoksal uyqu paytida 
uyg‘otib yuborib, bu uyqudan mahrum qilinsa, unda psixik faoliyat 
buzilishi kuzatiladi.