O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Emotsional xotira
his-tuyg‘uga xos xotiradir. His etilgan va xotirada 
saqlab qolingan tuyg‘ularyohud harakatga chorlaydi, yohud o ‘tmishda 
salbiy kechinm alar sabab b o ‘lgan harakatlardan tiyilishga undovchi 
signallar tarzida amal qiladi.
O braz x o tir a s i
ta sa v v u rla rn i, ta b ia t v a h ay o t m a n zaralarin i, 
shuningdek tovushlam i, hidlarni, ta ’m lami esda olib qolishdan iborat 
xotira hisoblanadi. U ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilishga oid xotiradir.
Bizning o ‘y-fikrlarimiz 
s o 'z-m antiq xotiraning
mazmunini tashkil 
qiladi. 0 ‘y-fikrlar nutqsiz mavjud b o ‘la olmaydi, shuning uchun ham 
ularga oid xotira ham shunchaki mantiqiy deb emas, balki so‘z-mantiq 
xotira deb ataladi.
X o tira n in g fiz io lo g ik m exanizm i.
O dam larni ongli fao liy atin i 
muvaffaqiyati hayvonlam i m oslashuvga xulq-atvorini samarasi ko‘p 
tom onlam a ularni hayot tajribalari va bilimlariga bog‘liq b o ‘ladi. Bu 
b ilim la r n i o d a m v a h a y v o n la r x o tir a s id a n o la d i. X o tira n i 
neyrofiziologik m exanizmining asosida vaqtinchalik b o g ian ish turadi. 
Shartli refleksni hosil bo'lishi xotirani dastlabki qismini, y a ’ni eslab 
qolishni tushuntiradi. Ikkinchi qismi eslab qolgan narsani uzoq vaqt 
saqlab qolish, y a’ni esda saqlash muhimroq hisoblanadi. Shu sababli 
xotira deganda k o ‘proq ikkinchi qismi tasavvur qilinadi. Biroq olingan 
foydali axborotdan vaqti k elg an d a foydalanish uchun uni xotirs
450

---

tizim laridan saqlanibgina qolm asdan olish im koniyatiga ega b o iis h
kerak yani eslay olish kerak.
S hunday qilib, x o tira tushunchasi organizm ni shaxsiy hayoti 
davomida olgan axborotlarni ushlab qolish, saqlash va zaruriyatga k o i a
o ‘qiy olish jarayonlarini yig ‘indisini o‘z ichiga oladi.
Qisqa muddatli xotira.
Tibbiyot amaliyotida odamda ayrim kasalliklar 
davrida miyani eslab qolish qobiliyati y o ‘qoladi vaholanki avvval esda 
saqlangan narsalam i yaxshi eslaydi. Bu miyani chayqalishi, kuchli 
alkogolizmga uchragan odamlarda kuzatiladi.
R uxshunoslar kuchli ruhiy iztirobga tushgan odam lar ham shu 
voqeadan oldingi voqealam i eslay olmaganini koisatish g an . Ular ham 
oldin esda qolgan voqealam i yaxshi eslashadi.
Shulami hisoba olib E.Xebb (1949 y) xotirani qisqa va uzoq muddatli 
xotiraga bo‘ldi. Qisqa muddatli xotirani buzilishi miyaga voqelikdan keyin 
kuchli ta ’sir qilinishi bilan bog‘liq. Hayvonlarda o ‘tkazilgan tajribalar 
asosida shu narsa aniqlandiki hayvonni biror narsaga o ‘qitilgandan so‘ng 
miyasi kuchli ta’sirga uchrasa o‘rganilgan narsa yo‘q b o iib ketadi, avvalgi 
olgan m alakalari esa saqlanib qoladi. Miyaga farm okologik dorilar, 
narkotiklar, o‘ta sovitish, kislorod bilan ta ’minlanishni buzilishi kuchli 
ta ’sir k o isatad i.
Tajribada sichqonlar m aydonga chiqib elektr toki urgandan keyin 
unga chiqishdan o ‘zlarini olib qochadilar. M aydonchada elektr toki 
ta ’siriga uchragan sichqonlarni dastlabki 30 s davom idagi xulq-atvori 
kuzatilgan. A gar sichqonni tok urgandan keyin 10 min. vaqt ichida 
efir narkoziga uchratilsa, m aydonchadan qochuvchi shartli refleks 
y o ‘qolib, sichqon yana m aydonga chiqaveradi. E fir narkozini 16-20 
min o ik a z ib berilsa shartli refleksni qisman buzgan 24 m in.dan keyin 
berilgan narkoz esa hosil b o ig a n shartli refleksga m utlaqo ta ’sir 
qilmaydi.
0 ‘tkazilgan tajribalar natijalari shuni koisatm oqdaki, tanlab qisqa 
muddatli xotirani yo‘q qilish mumkin yoki qisqa muddatli xotirani qoldirib 
uzoq muddatli xotirani o ‘chirib tashlash mumkin ekan.
Maymunlarda oikazilgan tajribalar asosida quyidagi xulosaga kelindi. 
Qisqa va uzoq muddatli xotiralami mexanizmlari bir-birlari bilan mustahkam 
bogian g an b o iib , bir jarayonni ketma-ket davrlari hisoblanadi. Birinchi 
davrda xotira izi kuchsizroq, ikinchi davrda esa mustahkamroq b o ia d i.