O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Badiiy tipdagi
odam lar yorqin tasavvur qilish bilan fikrlaydi; 
ularning bilish, ijod qilish jarayonlari yorqin badiiy siymolar orqali amalga 
oshiriladi; ular m iyasida birinchi signal tizimi orqali olingan yorqin 
k o ‘rinish!ar aniq ifodalanadi. 
Fikrlovchi tipda
esa o ‘rganish, fikrlash 
m avhum tushunchalarga asoslanadi; ular uchun signallar haqidagi 
xabarlar ko‘proq ahamiyat kasb qiladi, ya’ni ular miyasida ikkinchi signal 
tizimidan kelgan axborotlar k o ‘proq o ‘z aksini topadi.
Birinchi va ikkinchi signal tizim lari. K oiish, eshitish va boshqa sezish 
a’zolari orqali tashqi dunyoning ongimizga ta’sir etishi 
birinchi signal tizimi
deb ataladi, chunki voqelik. ongimizda bevosita o‘z aksini topmoqda. Birinchi 
signal tizimi odam va hayvonlarda mavjud. Yuqori rivojlangan hayvonlarda 
(sut emizuvchilarda), qushlarda nisbatan murakabroq signal mavjud b o iib , 
ular xavf xatar, bu maydonning egasi kimligi va boshqa xabarlami har xil 
tovushlar yordam ida beradilar. Faqat insonlarda, m ehnat va ijtimoiy 
faoliyatlari tufayli 
ikkinchi signal tizimi -
nutq rivojlangan.
Nutqdagi so‘zlar narsalam ing ramzi, sifati, moddiy dunyo voqeliklari 
haqidagi kuchli shartli ta ’sirlovchilardir. Bu signal tizimi-talaffuz qilingan 
yoki o ‘qiigan so‘ziarni qabul qilishdan iborat. Bir xil voqelik, narsalar 
boshqa tilda bo iakchatalaffuzda b o iib yozilishi ham farqlanadigan so‘z- 
verbal qabul qilinib mavhum tushuncha paydo qilinadi.
B olalarda so ‘zlarni tushunish, so ‘ngra talaffuz qilish eshitilgan 
so ‘zlarni ayrim voqelik, narsalar bilan b o g iiq lig in i anglashi natijasida 
kelib chiqadi. M oddiy dunyoning miyadagi sub’ektiv siymosi neyronlar 
mexanizmlari yordamida olingan axborotni mavjud b o ig an ob’ektiv dunyo 
bilan taqqoslash natijasida paydo b o ia d i. Ikkinchi signal tizim i hosil 
b o iis h i va rivojlanishi natijasida voqelikni ongda abstrakt aks etishi va 
ulardan tushuncha, tasavvur hosil b o iis h i imkoniyatlari paydo b o ia d i. 
Ikkinchi signal tizim ining ta ’sirlovchilari o b ’ektiv dunyoni o ‘zida aks 
ettiruvchi, tushunchalami umumlashtiruvchi so‘zlardir. So‘zlaryordam ida 
birinchi signal tizimi orqali olingan siymolami sezishdan ikkinchi signal 
tizim i yordam ida tasav v u r qilish va tushunishga o iila d i. Fikrlash 
ja ra y o n in in g a s o s id a s o ‘z ia r y o rd a m id a ifo d a la n g a n m av h u m
tushunchalar bilan ishlash yotadi.
Til -
bu fikrni ifodalovchi va fikm ing m avjudligini k o isa tu v c h i 
vositadir. Fikrlash natijalari so ‘z va gaplarda o ‘z ifodasini topadi, ular 
yordam ida fikr almashinish imkoniyati paydo b o ia d i.
N utq
so ‘zlar yordam ida ju d a k o ‘p a ’zolar faoliyatini boshqarishda 
ishtirok etadi. So‘zlar fiziologik faol omil b o iib , ichki a!zolar faoliyatini,
446

---

m odda alm ashinuv jarayonining jadalligini, m ushak va sensor tizim lar 
faoliyatini o 'z g a rtira oladi. Aytilgan yoqim li so ‘zlar ish qobiliyatini 
oshirishi va yaxshi k ayfiyat hosil q ilish i m um kin. B em or oldida 
aytilgan b iro rta n o o ‘rin so ‘z uning ahvolini o g ‘irlashtirib q o ‘yishi 
tabiiy.
N utqning fizio lo g ik asosi.
Ikkinchi signal tizim i harakat, eshitish, 
k o iis h analizatorlari va miyaning peshona sohasi faoliyatlari mahsulidir. 
N u tq n in g b o sh q a rilish i tovush m u sh ak lari, p a y lari, b o g ia m la ri, 
reseptorlaridan afferent impulslari oluvchi bosh miya p o ‘stlog‘ini ishga 
tushiruvchi va boshqaruvchi ta ’siri bilan b o g iiq d ir.
Nutqni harakatlantiruvchi (Brok) m arkaz bosh miya p o ‘stlog‘ining 
peshona sohasidagi ikkinchi, uchinchi pushtalarida joylashgan. Nutqni 
qabul qilish nutkning harakatlantiruvchi va qabul qiluvchi (Vemike) 
markazlari orqali amalga oshiriladi.
N utqni kodsizlantirish uchun, eshitgan paytda nutq xotirasida uning 
b arch a elem entlarini saqlab qolish, k o ‘rish p a y tid a esa k o 'zin in g
izlanuvchan murakkab harakatlari ahamiyatlidir. N utqni kodsizlantirish 
bosh miya chap yarim sharining (o‘naqay odam da) chakka-tepa va ensa 
qism larida am alga oshiriladi. Bu sohalarda so ‘zlar m a’nosini tushunish 
va hisob-kitob ishlarini bajarish buziladi.
O liy psixik faoiiyatlar.