O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Uyqu nazariyalari.
Gumoral nazariyaga binoan uyqu kelib chiqishiga 
tiyraklik paytida organizm da y ig llg a n m oddalar sabab b o la r ekan. Bu
460

---

nazariyaning haq ekanligini olib borilgan tajriba tasdiqlaydi. Agar sutka 
davomida uxlamagan it qoni tiyrak itga quyilsa resipiyent it darhol uxlab 
qolganligi kuzatilgan. Hozirgi paytda delta uyquni chaqiradigan gipnogen 
modda - peptit aniqlangan. Lekin gumoral moddalar uyqu chaqiradigan 
absolyut omil deb hisoblash noto‘g ‘ri. Chunki tanasi yopishib qolgan, 
nerv tizimi alohida, lekin qon tomirlari bir-biri bilan tutashgan egizaklar 
kuzatilganda biri uxlasa, ikkinchisi tiyrak holatda boiganligi aniqlangan.
U yquning p o 's tlo q osti va p o 's tlo q nazariyalari.
P o ‘stloq osti, 
ayniksa miya o ‘zani sohasida o ‘sma yoki yuqimli kasalliklar paytida 
odamda uyqu har xil darajada b o iish i yoki letargik uyqu holati kuzatiladi. 
Shunga asosan p o 'stlo q osti sohasida uyqu m arkazi bor deyiladi. 
Subtalamus va gipotalam usning orqangi sohasi qitiqlansa, hayvonda 
uyqu holati kelib chiqqan va ta ’sirlash to'xtatilganda uyg'onganligi shu 
sohada uyqu markazi bor ekanligidan dalolat beradi.
I.P.Pavlov lab o rato riy asid a uzoq m uddat ju d a nozik farqlash 
tormozlanishini hosil qilish paytida hayvonlar ko'pincha uxlab qolganlar. 
Shunga asoslanib I.P.Pavlov uyquga ichki tormozlanish natijasida kelib 
chiqadigan holat sifatida qaradi. Uyqu bosh miya p o ‘stlog‘i va unga 
y aq in tu rg an p o ‘stloq osti tu z ilm a la rid a keng tarq alg an chuqur 
tormozlanish natijasidir (uyquning p o ‘stloq nazariyasi).
Lekin, uyquda shunday holatlar borki, ularni po‘stloq osti va po‘stloq 
nazariyalari bilan tushuntirib berish qiyin. Deyarli barcha sezgi a ’zolari 
ishdan chiqib, faqatgina bir ko‘zi k o ia oladigan kasalni kuzatish natijasida 
shunday holga duch kelindi, kasal shu kuzini yumishi bilan uyquga 
k e tg a n . U y q u d a g i k o ‘p g in a h o la tla rn i, m iy a o ‘zan i re tik u ly a r 
formatsiyasining bosh miya p o ‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta ’siri kashf 
qilinishi bilan, tushuntirish imkoniyati yaraldi.
Retikulyar formatsiyaning bosh miya po‘stlog‘iga faollashtiruvchi 
ta ’siri to ‘xtashi bilan hayvonlar uxlab qolishi tajribada isbotlandi. 
Shuningdek, bosh miya po‘stlog‘ining p o ‘stloq osti tizimlariga ta ’siri 
ham aniqlandi. Tiyrak organizm retikulyar form atsiyasi bosh m iya 
p o ‘stlo g ‘iga faollashtiruvchi t a ’sir k o is a tis h i natijasida peshona 
po'stloq sohasi gipotalamusdagi uyqu markaziga tormozlovchi ta ’sir 
k o is a ta d i. U yqu p ay tid a esa bosh m iya p o ‘stlo g ‘iga re tik u ly a r 
formatsiyadan kelayotgan faollashtiruvchi ta’sir to‘xtaydi va po‘stloqning 
orqangi gipotalamus sohasidagi uyqu markaziga tormozlovchi ta ’siri 
susayadi.
M iyaning limbiko-gipotalamik va retikulyar tuzilmalari o‘rtasidagi 
payvasta (resiprok) m unosabat m avjud. L im bik gipotalam ik soha
461

---

qo‘zg'alganda miya o ‘zanining retikulyar formatsiyasi tormozlanadi va 
aksincha.
Uyquning p o ‘stloq-po ‘stloqosti nazariyasi.
P.K.Anokin p o ‘stloq- 
p o ‘stloqosti nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan, gipotalamik 
markaz limbik tizim bilan bog‘liq bolganligi tufayli bosh miya po‘stlog‘iga 
faollashtiruvchi ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda 
bosh miya po‘stlog‘i peshona sohasining orqangi gipotalamusdagi uyqu 
markaziga ta ’siri sust bo‘ladi, natijada bu markaz retikulyar formatsiya 
neyronlariga tormozlovchi ta ’sir k o ‘rsatadi va miya o ‘zini retikulyar 
formatsiyasidan bosh miya p o ‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta ’sir susayadi, 
natijada uyqu holati kelib chiqadi. Chaqaloqlaming vaqti-vaqti bilan 
u y g ‘onishi lateral gipo talam u sd a jo y la sh g a n ochlik m arkazining 
qo‘zg‘algandagi uyqu markaziga tormozlovchi ta’siri bilan bog‘liq. Uyqu 
m arkazini torm ozlanishi esa retik u ly ar form atsiyadan bosh m iya 
p o ‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta ’siming borishiga imkon yaratib beradi.
Oliy nerv faoliyati jarayonlari dinamikasi
Nerv tizimi oliy bo‘limlarining faoliyati asosan ikkita asosiy jarayonlar 
b o ‘lmish qo‘z g ‘alish va tormozlanish hisobiga amalga oshadi.
Bu jarayonlarning irradiatsiyallanishi, konsentratsiyalanishi va 
induksiyalanishi hisobiga organizm faoliyati shakllanadi.
Miyada hosil bo‘lgan qo‘zg‘alish, yoki tormozlanishjarayoni bir joyli 
b o ‘libgina qolm asdan boshqa bo‘lim larga tarqalishi mumkin. Nerv 
jarayonlarining o ‘zi hosil b o ‘lgan o ‘chog‘idan qo‘shni hujayralarga 
tarqalishini 
irradiatsiya
deyiladi.
T orm o zla n ish irra d ia tsiy a la n ish i.
S h artli to rm o z la n ish n in g
irradiatsiyalanishini teri a n alizato rid a kuzatish qulay. Farqlovchi 
torm ozlanishning irradiatsiyasini kuzatish uchun itning orqa oyog‘iga 
panjalaridan to son qismigacha terisini mexanik ta’sirlanishi uchun metal 
tugmachalar yopishtiriladi. To‘rtta yuqori tugmachalarini ta ’sirlab so‘lak 
oqizuvchi shartli refleks hosil qilinadi va yaxshi mustahkamlanadi. Eng 
pastki tugm acha farqlovchi ta ’sirlagich b o ‘lib xizm at qiladi va ovqat 
bilan m ustahkam lanm aydi. Tajriba y o ‘li bilan bir tomchi ham so‘lak 
oqmaydigan holat hosil qilindi. Demak, yuqorigi to ‘rtta tugmacha shartli 
refleksni qo‘z g ‘atuvchi va oxirgi beshinchi tugm acha tormozlovchi 
bo‘lib xizmat qiladi. Tajribada qo‘zg ‘atuvchi tugmachalar ta ’sirlanganda 
30 se k u n d a 5 to m c h id a n s o ‘lak o q ish i k u z a tilg a n . F arq lo v c h i 
to rm o z la n ish c h iq a ra d ig a n b e sh in c h i tu g m a c h a t a ’sirla n g a n d a
torm ozlanish jarayoni chegarasidan chiqib q o ‘shni q o ‘zg ‘atuvchi 
tugm achalarning sohalarining funksional holatini ham o ‘zgartiradi. Bir
462

---

minut intervalda torm ozlovchi farqlovchi tugm acha uch m arta ta ’sir 
q ilg a n d a n s o ‘ng s h a rtli re fle k s q o ‘z g ‘atu v ch i tu g m a c h a la rd an
joylanishiga qarab turlicha o ‘zgaradi. Tormozlovchi tugm achaga eng 
yaqin joylashgan 1-tugm achaning shartli refleksi t o i a torm ozlangan, 
biroq uzoqroq jo y la sh g a n 2 -tu g m ach an ik i esa ozaygan. Q olgan 
tugm achalarni shartli refleks torm ozlanish t a ’siriga uchram agan, 
aksincha ularni javob reaksiyasi kuchaygani kuzatilgan.
94-rasm. Farqlovchi 
po'stloq 
irradiatsiyasi: O-farqlovchi ta’si 
1,2,3,4-musbat shartli t a ’sirlovch,
Tormozlanish jarayoni keng irradiatsiyalangandan so‘ng, dastlab 
hosil b o ig a n joyiga to‘planadi, y a’ni konsentratsiyalanadi. Tormozlanish 
jarayonining konsentratsiyalanishi irradiatsiyalanishga teskari ketma- 
ketlikda amalga oshadi.
Qo ‘zg'alishningirradiatsiyalanishi.
Q o‘zg‘alishni irradiatsiyalanishi 
ham torm ozlanishning irradiatsiyalanishini k o is a tu v c h i tajribaga 
o ‘xshagan tajribani k o iis h mumkin.
95-rasm. Po'stloq hujayralardagi 
qo‘zg‘alishning irradiatsiyasi:
1-musbat shartli t a ’sirot,
2,3,4,5-farqlovchi t a ’sirotlar
Itni orqa o y o g ig a panjalaridan chanoq suyagigacha bir xil masofada 
beshta tugmacha yopishtiriladi. Eng pastki №1 tugmachaga so iak oquvchi 
shartli refleks hosil qilinadi. Shundan keyin № 2,3,4,5 tugm achalar 
qo‘zg ‘atilsa ham itdan s o ia k oqish kuzatiladi. Doimo №1 tugmacha 
shartsiz q o ‘z g ‘atuvchi bilan m ustahkam lanib, qolgan tugm achalar

---

mustaxkamlanmasa, oxir oqibatda farqlovchi tormozlanish yuzaga keladi, 
y a ’ni 2,3,4,5 tugmachalardan kelayotgan xabarlarga s o ia k oqmaydi. 
Shundan so‘ng asosiy tajriba boshlanadi №1 tugmachani ta’sirlab so‘lak 
oqish reaksiyasini qo‘zg‘atgandan keyin 15 sekund o‘tkazib №2 tugmacha 
ta ’sirlansa so‘lak oqish reaksiyasi torm ozlanish o ‘rniga qo‘z g ‘aladi. 
Demak, №1 tugmacha qo‘zg‘alganda teri analizatorida qo‘zg‘alish №2 
tugmagacha irradiatsiyalanganligi kuzatildi.
Boshqa tajribada teri analizatorining keng qismida ish olib borildi. 
Q o‘zg ‘atuvchi tugmachalarni itning oldingi oyog‘idan boshlab tanasi 
orqali orqa oyoqlarigicha joylashtiriladi. Birinchi tugmacha qo‘zg‘atuvchi, 
qolganlari torm ozlovchi qilib tay y o rlan ad i. B irinchi tugm achani 
q o ‘z g ‘atib 0 ,5 -1 ,Os o ‘tgandan keyin q o ‘shni tu g m ach alard a ham
qo‘zg‘alishni irradiatsiyalanganligi kuzatilgan.
Shunday qilib miya po ‘stlog‘ida qo‘zg ‘alishning irradiatsiyalanishi 
tormozlanishni irradiatsiyalanishga qaraganda tez amalga oshadi. Teri 
analizatorida q o ‘z g ‘alishni irradiatsiyalanish bir sekundgacha vaqt 
sarflanadi.