Ehtiyoj muayyan paytda qondirilganligining ongdagi in’ikosi sifatida
his-tuyg‘u paydo b o ‘lar ekan, maqsadga erishilganligi, y a ’ni ehtiyoji
qondirilganligiga qarab ijobiy yoki salbiy his-tuyg‘u
paydo boMishi
mumkin.
P.S.Simonov ehtiyojni uch guruhga b o ‘ladi: birinchisi -
hayotiy
ehtiyojlar,
y a ’ni
biologik ehtiyojlar.
Ikkinchisi -
ijtim oiy ehtiyojlar,
jamiyatda e ’tiborli odam bo‘lish, m a’lum bir darajaga erishish va hokazo,
uchinchisi
— g 'oyaviy ehtiyoj -
o ‘zi va o ‘rab
turgan dunyoni anglash,
san’atga bo‘lgan ehtiyoj va h. k.
Agar insonda ehtiyoj b o ‘lmasa, (P = 0 ) his-tuyg‘u paydo b o ‘lmaydi
(E = 0). Zaruriy va mavjud axborotlar teng bo‘lganda ham (In=ls) hech
qanday his-tuyg‘u paydo b o ‘lmaydi.
Salbiy h is-tu y g ‘u axborot tanqisligidan, ijobiy h is-tu y g ‘u esa
axborotning yetarli darajada ekanligidan kelib chiqadi.
Yana bir nazariyani G.I.Kositskiy yaratdi va uni
fiziologik nazariya
deb atadi. G I.Kositskiy bo‘yicha informatsion nazariya his-tuyg‘uni to ‘la
aks ettirib berolm aydi, chunki salbiy his-tuyg‘u
faqatgina axborot
tanqisligidangina kelib chiqm asdan, vaqt va energiya (kuch-quvvat)
yetishmasligidan ham kelib chiqishi mumkin. Ushbu nazariyada his-
tuyg‘u zo ‘riqish holatining bir davri deb hisoblangan.
Z o‘riqish holatining (SN) kelib chiqishini quyidagi tenglama bilan
ifodalash mumkin:
SN = S • (In • En • Vn - Is • Es • Vs)
Bu yerda S maqsad, In - zaruriy axborot, En-zaruriy energiya (kuch),
V n-zaruriy vaqt,
Is-m avjud axborot, Es-m avjud energiya (kuch), Vs-
mavjud vaqt. Demak, m aqsadga erishish uchun uchragan qarshiliklarni
yengishda z o ‘riqish holati kelib chiqishi tabiiy. M aqsadga erishish
uchun faqatgina axborot zarur b o ‘lm asdan vaqt va energiya ham
zarurdir. Zaruriy axborot, energiya va vaqt insonning mavjud axborot,
e n e rg iy a v a v a q tla r ig a s o lis h tir ilib u n in g m a q sa d g a e ris h is h
imkoniyati aniqlanadi. Agar maqsad y o ‘q (S-O) b o ‘lsa, zo ‘riqish holati
kelib chiqmaydi. In-En-Vn-Is-Es-Vs=0 b o ‘lganda ham xuddi shunday
holat kuzatiladi. In E n -V n -Is-E sV s> 0 bo‘lganda zo‘riqish holati kelib
chiqadi.
Z o‘riqish holati quyidagi ketma-ket keluvchi 4 davr mavjud:
1. VMA (diqqat, safarbarlik,faollik)
2. SOE (stenik salbiy emotsiya)
3. ASOE (astenik salbiy emotsiya)
4.
Nevroz
458
Har bir davr uchun m a’lum bir sub’ektiv va ob’ektiv holatlar xosdir.
Birinchi davrda m odda almashinuvining ortishi, vegetativ (nafas, qon
tomir) va somatik (muskullar tonusini, jismoniy va aqliy ish qobiliyatining
ortishi) faoliyatlaming kuchayishi kabi moslashuv reaksiyalari kuzatiladi.
Diqqat e ’tibor ortadi, ilhom bag‘ishlovchi ruhiy ko‘tarinkilik kuzatiladi.
Bu holatlaming ko‘rinishi qo‘yilgan maqsadning qiyinligiga bogiiq, lekin
o ‘ta qiyin boim asligi zarur. Mazkur holatning muntazamligi chiniqtiruvchi
omil bo iish qobiliyatini va har xil zararli omillarga chidamliligini orttiradi.
Ikkinchi davrda, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun vegetativ va
somatik faoliyatlar kuchli safarbar qilinadi: o ‘ta kuchli qo‘zg ‘alishlar,
organizmda « b o io n » boiishi, g ‘azab, nafrat, idrokning susayishi holatlari
kelib chiqishi mumkin.
Uchinchi davrda jism oniy va aqliy ish qobiliyati keskin susayadi,
bosh m iya p o ‘stlo g ‘ida to rm o zlan ish
holati kelib ch iq ad i, sezgi
a ’zolarining faoliyati susayadi, yurak-qon tomir tizimi faoliyati o‘zgaradi.
Insonda g ‘amginlik, q o iq ish , ojizlik, voqelikni to ‘g‘ri baholay olmaslik
holatlari kuzatiladi.
T o itin c h i davrda-n ev ro z-x u lq -atv o rn in g buzilishi, bosh m iya
p o ‘stlog‘ida qo‘zg‘alish va tormazlanish o ‘rtasida muvozanatsizlik, ish
qobiliyati keskin susayishi kuzatiladi.
Insonda ruhiy ezilish, o ‘zining
keraksizligini, kelajagi yo‘qligini his qilish paydo b o iad i.
G i.K ositskiy bo ‘yicha z o iiq is h holatidan chiqqanda insonda ijobiy
his-tuyg‘u vujudga keladi. Qanchalik o g i r z o iiq is h holatidan chiqsa,
shunchalik kuchli ijobiy his-tuyg‘u vujudga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
