O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

sensor (perseptiv), aqliy
harakatlantiruvchi
shakllarini ajratib koisatadilar.
Diqqat bamisoli bilish (idrok, xotira va tafakkur) jarayonlari orasida 
namoyon boiib, ular samaradorligining oshishigayordam beradi. Jumladan, 
idrokning aniq-ravshanligi va toiaqonligi diqqatga b o g iiq , diqqatning 
susayishi perseptiv jarayonlarning birmuncha darajada buzilishiga va 
shakllanayotgan siymoning o‘zgarib ketishiga olib borishi mumkin.
Hosil b o iis h xususiyatiga amal qilish usullariga k o i a diqqatning 
ikkita asosiy turi
-ixtiyorsiz
va 
ixtiyoriy
turlari mavjud. Ixtiyorsiz diqqat 
kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan mustasno hosil b o iad i 
va q o ila b quvvatlanadi. Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan 
va tartibga solinadigan e ’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat 
zamirida hosil boiadi.
Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning ahamiyati benihoya kattadir. 
Nimaiki qiziqarli, maroqli hissiyotga boy, zavqli b o is a , diqqatning uzoq 
vaqt m obaynida to ‘planib turishini taqozo qiladi. Ixtiyorsiz diqqat 
sub’ektning anglashilgan niyatlaridan mustasno tarzda, uning biron bir 
irodaviy urinishlarisiz ro ‘y beradi.
Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida tarkib 
topgandir. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o‘z oldiga m aium
bir vazifa qo‘ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab chiqqan b o is a
yuz beradi. Uning diqqatini jalb etadigan ob’ektlarning alohida ajratib 
k o isatilish i ana shu hoi bilan b o gianadi. Diqqat ancha yangi, qiziqarli, 
maroqli b o ig a n narsalarga qaratilmasdan, aksincha faoliyatning maqsadi 
bilan b o g iiq holatlar, uni amalga oshirish uchun muhim va zarur b o ig a n
narsalarga jalb etilgan sharoitlarda k o ‘pincha irodaviy kuch-g‘ayratlami 
ishga solish talab qilinadi.
D iqqatni boshqarishda m iya o ‘zagining retikulyar form atsiyasi, 
talamik, subtalamik va gipotalamik yadrolar ishtirok etadilar. Bosh miya 
p o ‘stlo g ‘ining assotsiativ sohalari d iq q at-e’tiborni boshqarishdagi 
markaziy zvenodir.
Xotira-
m arkaziy nerv tizim ining asosiy xossalaridan biri b o iib , 
voqelikning esda olib qolinishi, esda saqlanishi va esga tushirilishidir. 
MNS ga tushgan axborotni esda olib qolish ikki xil: 
ixtiyoriy
va 
ixtiyorsiz
b o iish i mumkin. Biron narsani esda olib qolish yoki eslash uchun maxsus 
maqsad b o im ag a n holda esda olib qolish yana esga tushirish ixtiyorsiz
449

---

x o tira deb atalad i. O ld im izg a b iro n ta m aq sad q o ‘yib esd a olib 
qolganimizda ixtiyoriy xotira hakida gap boradi. Ixtiyoriy esda olib qolish 
sam araliroq b o ‘ladi. B iologik va ijtim oiy aham iyatga ega b o ‘lgan 
axborotlar, qanday kuchga ega b o ‘lishidan qat’iy nazar, yaxshiroq esda 
olib qolinadi. Voqelikni esda olib qolish xotiraning markaziy b o ‘g ‘ini 
hisblanadi.
Voqelikni qabul qilish, uni esda olib qolish va saqlash MIMS da bo‘lgan 
murakkab jarayonlar natijasidir. Xotiraning quyidagi turlari mavjud: 
naslga beriladigan (genetik) xotira, naslga berilmaydigan (individual) 
xotira, harakat xotirasi, obrazli, siymo xotirasi, (ob’ektning siymosi esga 
tushiriladi), Emotsional-hissiyot xotirasi (voqelik m a’lum bir his tuyg'uni 
chaqiradi), so‘z mantiqiy xotira.
Harakat xotirasi
turli xildagi ish-harakatlari va ularning sistemasini 
esda olib qolish va yana qayta esga tushirishdan iborat. Xotiraning bu 
turi benihoya katta ahamiyatga ega ekanligining boisi shundaki, u xuddi 
yurish, yozish va xuddi shu kabi malakalar bilan bab-baravar tarzda turli 
xil amaliy va mehnat malakalari shakllanishi uchun asos b o ‘lib xizmat 
o‘iladi.