О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш бўйича ишларни шартли равишда уч босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқич тайёргарлик, иккинчиси шошилинч психологик ёрдам кўрсатишнинг ҳақиқий босқичидир, учинчиси фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш ишларини якунлаш босқичи сифатида белгиланиши мумкин. Ҳар бир муайян босқичда психологлар ўз мақсадлари ва вазифаларига эга. Келинг, уларни батафсил кўриб чиқайлик.
Тайёргарлик босқичи. Тайёргарлик босқичида ишлашнинг мақсади шошилинч психологик ёрдам кўрсатиш бўйича батафсил ҳаракат режасини тайёрлашдир. Бунинг учун қуйидагиларни амалга ошириш керак:
1. Фавқулодда вазият натижасида юзага келган психологик вазият ҳақида маълумот тўплаш. Баъзи ҳолларда воқеа жойида ишлайдиган психологлар ёки бошқа касб мутахассислари учун зарур маълумотлар йиғиш. Агар бундай маълумот бўлмаса, мутахассислар ишини энг мақбул тарзда ташкил қилиш учун уни ўзингиз тўплашингиз керак.
Маълумот йиғиш қуйидаги схема бўйича амалга оширилади.
* Психологларнинг ишлаши керак бўлган жойларни аниқлаш: жабрланганларнинг жойлашиши ва уларнинг яқинлиги, оммавий тадбирлар (танишувлар, идентификациялар, ҳокимият органлари вакиллари билан учрашувлар). Кўпинча бундай жой фавқулодда ҳолат содир бўлган жойнинг ўзи (агар фавқулодда вазият аҳоли пунктида содир бўлса).
* Ёрдамга муҳтож бўлган одамларни тахминий ҳисоблаш.
* Яқин атрофда ишлайдиган ёки ишлаётган мутахассислар сонини аниқлаш.
* Оммавий тадбирлар иштирокчиларининг вақтини, жойларини ва тахминий сонини аниқлаш.
* Жабрланганлар ёки уларнинг қариндошларига (компенсация тўлаш, идентификация қилиш жараёни, ўлим гувоҳномаларини олиш ва ҳоказо) бажарилиши керак бўлган тартиб, вақт ва жойни аниқлаш.

2. Ҳар бир мутахассиснинг иш жойини ва тартибини аниқлаш тайёргарлик босқичида ҳал қилинадиган иккинчи муҳим вазифадир, чунки ёрдам самарадорлиги кўпинча уни ҳал қилишнинг муваффақиятига боғлиқ. Ҳар бир мутахассис муайян иш жойида нима қилиш кераклигини билиши керак.

3. Тахминий иш режасини тузиш. Ушбу учинчи муаммони ҳал қилиш тайёргарлик босқичида амалга оширилади, аммо фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш даврида ушбу режа ўзгарувчан фаолият шароитларига қараб ўзгариши ва созланиши мумкин.
Асосий босқич. Фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш ишларининг асосий босқичида психологлар икки асосий йўналиш бўйича иш олиб борадилар: фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этишда иштирок этаётган мутахассисларга касбий фаолият шароитларини таъминлашга ва фавқулодда вазиятлар натижасида жабрланганларга ёрдам беришга қаратилган ёрдам.
Психологлар фаолиятининг мазмуни бошқача бўлиши мумкин, у тайёргарлик босқичида белгиланади ва иш режасида акс этади. Ушбу контент вазиятнинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ.
Охирги босқич. Фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш ишларининг якуний босқичида қуйидаги вазифалар ҳал этилади:
* Зарур бўлган шахсларга ёрдам бериш. Қоида тариқасида, якуний босқичда фавқулодда вазият оқибатларини бартараф этиш соҳасидаги қурбонлар сони жуда кичик, аммо психологик ёрдамга муҳтож бўлганлар бор.
* Фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этишда иштирок этувчи мутахассисларга психологик ёрдам кўрсатиш чоралари. Бундай тадбирлар ушбу босқичда мумкин ва мақсадга мувофиқдир, чунки фавқулодда вазият оқибатларини бартараф этиш, жабрланганларга ижтимоий ёрдам кўрсатиш ва бошқалар камаяди ва бундай ёрдамни амалга оширувчи мутахассисларнинг чарчоқлари тўпланади.
* Фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш ишлари давомида олинган маълумотларни умумлаштириш ва таҳлил қилиш.
* Умумлаштириш ва маълумотларни таҳлил қилиш асосида вазиятни юмшатиш прогнозини тузиш.