О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

АРТТЕРАПИЯ
"Арттерапия" атамаси 1938 йилда Адриана Хиллнинг сил касаллиги бўлган курашиши туфайли пайдо бўлди. Кейинчалик, бу атама психологик ёрдам учун олиб бориладиган барча санъат турларига нисбатан қўлланила бошланди. Арттерапия эмоциялар ва ҳис-туйғуларни, рамзий шаклда ифодалашга, ҳис-туйғулар ва фикрлар билан ишлашга, мижознинг ички ҳолатини аниқлашга имкон берувчи кучли восита ҳисобланади. Бу фавқулодда вазиятларда психологик ёрдам кўрсатиш учун арттерапия усулларини кенг қўллаш имконини беради. Мактабгача ёшдан бошлаб болаларга ёрдам бериш учун арттерапия усулларини қўллаш имконияти айниқса муҳимдир. Кўп сонли арттерапия техникаси, ушбу техникани бошқа соҳаларга тегишли усуллар билан бирлаштириш қулайлиги, ихчам техниканинг мавжудлиги, асбобларнинг минимал тўплами билан турли усулларни қўллаш қобилияти фавқулодда психологик ёрдам кўрсатиш учун арттерапия усулларини муваффақиятли қўллаш имконини беради.

ҚИСҚА МУДДАТЛИ ИЖОБИЙ ТЕРАПИЯ
"Ижобий психотерапия" номи биринчи марта 1972 йилда Н. Песешкиан томонидан ўз психотерапевтик контцепцияси ва стратегиясини белгилаш учун киритилган. "Ижобий" сўзи мижознинг ҳаётининг салбий жиҳатларига йўналтирилган психоанализ, инсонпарварлик ва хулқ-атворли психотерапия йўналишларига қарши туришни ўз ичига олади. "Ижобий психотерапия" атамаси кенг доирада ҳам қўлланилиши мумкин. Қисқа муддатли ижобий психотерапия техникаси асосан ресурсни яратишга, бошқа томондан муаммони кўриб чиқишга, ҳаётдаги ижобий дақиқаларни кўришга қаратилган. Баъзан у инқирозли вазиятни бошдан унга ёрдам бериши мумкин бўлган мижоз ресурс топиш учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Қисқа муддатли бир томондан тугалланган психотерапевтик қисмни амалга оширишга имкон беради, бошқа томондан, вақт жиҳатидан иқтисодий, фавқулодда вазиятларда қисқа муддатли ижобий психотерапия усулларини қўллаш мумкин ва мақсадга мувофиқдир. Қўлланиладиган усулларнинг мослашувчанлиги, ҳар бир алоҳида ҳолат учун техникани лойиҳалаштириш қобилияти, ҳар бир муайян вазият учун ушбу йўналишни жуда самарали ишлатишга имкон беради.

БАДИИЙ ТЕХНИКА
Ҳозирги кунда кучли таъсирлардан фойдаланадиган кўплаб психотерапевтик тушунчалар мавжуд бўлиб, улар орасига Эриксонча гипноз, автоген машқлар ва бошқалар киради. Сохта таъсирни мижознинг ўзига хос онг қисмларига ботириш техникаси қадим замонлардан буён инсонга маълум. Тажрибали техникани қўллаш орқали мутахассис мижознинг онгини цензура қилишдан бехабар бўлган тажрибаларига мурожаат қилиши мумкин. Кўпинча, уйни йўқотган киши учун, қариндошларнинг онгида экстремал вазиятда табу пайдо бўлади, масалан, нафақат ҳозирги вақтда (тушунарли ва табиий), балки келажакда ҳам ўзини бахтли ҳис қилиш каби. Таклиф усуллари турли хил бўлиб, улардан фойдаланиш вақти-вақти билан иқтисодий жиҳатдан самарали бўлиб, қўшимча воситаларни талаб қилмайди ва улардан фойдаланиш ҳар қандай шароитда (мутлақо изоляция қилинган хона эмас, ва ҳоказо) мумкин.
Дам олиш усуллари ва ўз-ўзини бошқариш усуллари мавжуд. Улар орасида автоген машғулотнинг машаққатли техникаси, фаол мушакларнинг ҳаракатланиш техникаси, пассив мушакларнинг ҳаракатланиш техникаси, медитация ва бошқа кўплаб усуллар мавжуд. Ушбу усулларни экстремал шароитларда қўллаш психологга кўплаб муаммоларни ҳал қилишда имкон беради. Жабрланганларга, уларнинг қариндошларига ёрдам беришда, фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этишда иштирок этадиган мутахассисларни қўллаб-қувватлаш ва жабрланганларни ижтимоий ёрдам ва қўллаб-қувватлашни таъминлайдиган мутахассислар учун, психологларнинг юқори самарадорлигини таъминлаш учун ушбу усулларни қўллаш жуда муҳимдир.