Noyob 2-ma'ruza

Tog‘ bargli 
о
‘rmonlari 
Unchalik katta b
о
‘lmagan hududni (218,2 ming egallab, sathidan 1000 
metrdan 2500-2800 metrgacha balandlikda joylashgan. Relyefi murakkab 
hususiyatga ega b
о
‘lib, unda dashtli va 
о
‘tloq maydonlarda yoki yalang qoyalar 
bilan almashib turuvchi daraxtsimon va butasimon 
о
‘simliklar asosiy k
о
‘rinishni 
yaratadi. Tuprog‘i asosan quruq yon bag‘irlarda jigarrang yoki namlangan yon 
bag‘irlarda esa tog‘ – 
о
‘rmonli tuproqlardir. Urtacha yillik harorat 8 dan 10-12°S 
atrofida tebranadi. Qadimiy 
о
‘rmonlar: (a) yong‘oqzor; (b) chinorzor; (v) oddiy 
xurmozorlar bilan qoplangan. Urmonlarda uchraydigan qushlardan: oq qanotli 
qizilishton, zag‘izg‘on, chug‘urchiq, buxoro chittagi, qumri, katta qumri, 
govkaptar, jannat va kulrang uzunquyruq, mayqutlar, qora qarg‘a, zarg‘aldoq, 
yaltirbosh sa’va, vahima qush; sut emizuvchilardan: b
о
‘rsiq, t
о
‘ng‘iz, 
о
‘rmon 
olmaxoni, turkiston kalamushi; Sudraluvchilardan: Turkiston va Himoloy agamasi, 
ch
о
‘l yalang k
о
‘zi, 
О
‘rta Osiyo qora iloni va qalqon tumshuq ilonlardan iboratdir. 
Archali 
о
‘rmonlar 
Archali 
о
‘rmonlar dengiz sathidan 1400-3000 metr balandlikda 
о
‘sadi. Bu 
yerning tuproqlari kulrang va qora kulrangdir. Archazorlar respublika tog‘ 
о
‘rmonlarining asosidir. 105 ming ga 
о
‘rmon bilan qoplangan maydonning 85,6 
ming gektarini archazorlar egallagan. Ular Qorjontog‘, Ugam, Pskom, K
о
‘ksuv, 
G‘arbiy Tiyon-Shonning Chotqol va Qurama tizmalari va Pomir Oloyning 
Turkiston, Zarafshon, Hisor, Boysun tizmalarining yon bag‘irlarida uchraydi, 
Q
о
‘hitong va Bobotog‘da kichik butazorlari 
о
‘sadi. 
О
‘zbekistonning archali 
о
‘rmonlari uch turdagi qora archadan tashkil 
topgan:
Pomir-Oloy tog‘ tizmasida tipchoq dashtlari bilan birgalikda 
о
‘simlik yaxshi 
namoyon b
о
‘lgan dengiz sathidan 1900-2300 metrdan 2800 (3000) metrgacha 
balandlikda Shimoliy Turkiston qoyalarida archazorlar keng tarqalgan. Dengiz 
sathidan 3200 (3500) metr balandlikda, tarqalishning yuqori qismida, Turkiston 
archasi qoplovchi shaklga ega, 60-70 smdan baland b
о
‘lmagan, tuzlishi jihatdan 

---

bahaybat yostiqni eslatadi va kriofil 
о
‘simligi bilan almashinadi. Archazorlarda 
umurtqali hayvonlarning maxsus kompleksi, qushlarning ba’zi xillari yashaydiki, 
ular Xitoy yoki Himoloy faunasi vakillari hisoblanadi. Ularga: archa bedanasi, 
Himolay vyurkasi, pushti chumchuq, archa chittagi, oq b
о
‘yinli bulbul, Himoloy 
pihuxuni kiritish mumkin, zag‘izg‘on, katta qumri, moyqutlar ham kam emas. 
Sutemizuvchilardan: archa dalasichqoni hosdir, 
о
‘rmon sichqoni, quyon, tulki, 
b
о
‘ri, toshsimon suvsar, Tiyon-Shon q
о
‘ng‘ir ayig‘i, t
о
‘ng‘iz, sudraluvchilardan: 
oloy yalang k
о
‘zi, Chernov agamasi, Himolay va Turkiston agamalari va qalqon 
tumshuqli ilonlar uchraydi. 
Ular dengiz sathidan 2700-2800 metrdan 3600-3700 metrgacha balandlikda 
joylashgan. Atmosfera yog‘ingarchilikning eng yuqori miqdori 800 mmgacha. 
Urtacha yillik harorati 80° S, nisbatan sovuq iqlim bilan xarakterlanadi. 
Respublikada zona maydoni 0,6 mln. ga ni tashkil etadi. Tuprog‘i: 
о
‘tloq-dashtli 
q
о
‘ng‘ir, ba’zan subalp qora tuproqlidir. 
Usimlik dunyosi taranoli, prangosli, nozik kesmalangan ferulalar, prango 
bargli ferulalar Yeshke ferulalar formatsiyalaridan iboratdir. 
Hasharotlardan
QOVOQ 
ari xususiyatlidir, amfibiyalardan yashil baqa; 
sudralib yuruvchilardan oloy yalangk
о
‘zi, himolay agamasi, qalqontumshuq ilonlar 
ham uchraydi. Shoxli t
о
‘rg‘ay, vyurkalar oddiy holdir; sut emizuvchilardan: ayiq, 
qor barsi, oq sichqon, latcha, b
о
‘ri, Sibir tog‘ echkisi, tog‘ q
о
‘yi, Menzbir sug‘uri, 
uzun dumli yumronqoziq, dala sichqon va qizil dumli sichqonlar xususiyatlidir. 
Baland tog‘liklar 
Ular dengiz sathidan 3500 metr balandlikni egallagan. Umumiy moydoni 9,6 
ming kv.km ni tashkil etadi. Yil davomida 
о
‘rtacha harorat noldan past. 
О
‘simligi 
past b
о
‘yli gilamli 
о
‘tloqlar