No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

N
st
I

(35.1)
bu yerda 
N —
γ
- kvantlar soni. 
γ
- nurlanish oqimining biror-bir
muhit orqali o‘tganda kuchsizlanishini quyidagicha tushuntirish
mumkin. Bu oqim tarkibiga kirgan 
γ
- kvantlar elektr zaryadiga ega
bo‘lmaganligi uchun, xuddi zaryadlangan zarralar kabi ushbu
muhit atomlarini ionlashtirmaydi yoki uyg‘ota olmaydi. Lekin u
atomdagi elektronlar yoki yadro bilan to‘qnashganda, o‘zining
elektromagnit maydoni hisobiga bu zarralarning elektr zaryadi
bilan ta’sirlashib, o‘zining qisman yoki to‘la enregiyasini ularga
berishi mumkin.
U o‘z enregiyasini to‘la bergan holda 
γ
- kvant yo‘qolib, uning
o‘rniga boshqa zarralar paydo bo‘lishi mumkin. Mana shu jarayonni
γγγγγ
----- kavntlarning yutilishi
kavntlarning yutilishi
kavntlarning yutilishi
kavntlarning yutilishi
kavntlarning yutilishi deyiladi. 
γ
- kvant o‘z energiyasini qisman
uzatganda esa uning energiyasi va harakat yo‘nalishi keskin o‘zgaradi.
Ushbu jarayon esa 
γγγγγ
----- kvantlarning sochilishi
kvantlarning sochilishi
kvantlarning sochilishi
kvantlarning sochilishi
kvantlarning sochilishi deyiladi. Yuqoridagi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 0
ikkala jarayon ham 
γ
- nurlanish oqimining kuchsizlanishiga olib
keladi.
γ
- nurlanish intensivligining biror-bir muhit orqali o‘tganda
qanday o‘zgarishini ko‘rib chiqaylik. Qalinligi 
x bo‘lgan muhitga
tushayotgan 
γ
- nurlanish intensivligi
I
0
ushbu muhitdan o‘tgan
γ
-
nurlanish intensivligi esa 
I bo‘lsin. Òajribalar shuni ko‘rsatadiki,
qalinligi 
dx bo‘lgan qatlam orqali o‘tayotgan dI 
γ
-nurlanish
intensivligi
dI~Idx
bo‘lar ekan. U holda uni tenglik shaklida quyidagicha
dI
I dx
 
deb yozish mumkin. 

proporsionallik koeffitsiyenti 
γγγγγ
-----
nurlanishining yutilish koeffitsienti
nurlanishining yutilish koeffitsienti
nurlanishining yutilish koeffitsienti
nurlanishining yutilish koeffitsienti
nurlanishining yutilish koeffitsienti deyiladi. Bu yerdagi minus
ishora faqatgina 
γ
- nurlanish oqimi intensivligining kamayishini
ko‘rsatadi, xolos. Yuqoridagi ifodani integrallasak,
(
) , l
ln ,
dI
I
dx
nI
x
C


  


bundan 
x
I
Ce


kelib chiqadi.
x = 0 da I = I
0
bo‘lganligi uchun, 
C= I
0
ekanligini topamiz.
U holda
0
x
I
I


(35.2)
bo‘ladi. Demak, biror-bir muhit orqali o‘tayotgan vaqtda 
γ
-
nurlanish oqimining intensivligi eksponensial qonun bo‘yicha
kamayar ekan. Agar 
1
x
 
bo‘lsa, u holda 
I= I
0
/
e bo‘ladi. 
γ
-
nurlanishning yutilish koeffitsiyenti son jihatdan shunday muhit
yoki moddaning qalinligiga teskari proporsional bo‘lar ekanki,
ushbu qalinlikni o‘tgan oqim o‘z intensivligini 
e marta kamay-
tirarkan. Shuningdek, yutilish koeffitsiyenti 
γ
- kvantlarning
γ
-
nurlanish oqimidan chetga chiqaruvchi jarayonlarning nisbiy
ehtimolligiga proporsional bo‘lib, m
–1
, sm
–1
, mm
–1
va boshqa
birliklarda o‘lchanar ekan.
γ
- nurlanishning yutilish koeffitsiyenti ularning haqiqiy
yutilish koeffitsiyenti
τ
va sochilish kojffitsiyenti 
σ 
larning yig‘in-
disiga tengdir:
.
    
(36.3)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 1


 
kattalik 
γ
- kvantning moddadagi birinchi to‘qnashuviga
qadar o‘tgan 
o‘rtacha yugurish yo‘li
o‘rtacha yugurish yo‘li
o‘rtacha yugurish yo‘li
o‘rtacha yugurish yo‘li
o‘rtacha yugurish yo‘li deyiladi. 
λ
kattalik 
1 /

dan
kichik hamda juda katta ham bo‘lishi mumkin. Nazariy jihatdan
ba’zi 
γ
- kvantlar moddada uning atomlari bilan to‘qnashmasdan
juda katta yo‘l o‘tishi mumkinligi haqida gapirish joiz. Shu tufayli
ham 
γ
- kvantlar zaryadli zarralardan farqli o‘laroq, o‘tish qobiliyati
katta bo‘lgan zarralar qatoriga kiradi.
γ
- kvant moddalar bilan o‘zaro ta’sirlashganda uch xil jarayon ro‘y
beradi: 
fotoeffekt, Kompton effekti, elektron-pozitron jufti hosil bo‘lish
jarayoni. Agar 
γ
- kvantning enregiyasi elektronning tinchlikdagi 
E
0
=
m
0
c
2
enregiyasidan kichik bo‘lsa, 
γ
- nurlanish moddalar bilan o‘zaro
ta’sirlashganda 
fotoeffekt hodisasi
fotoeffekt hodisasi
fotoeffekt hodisasi
fotoeffekt hodisasi
fotoeffekt hodisasi ro‘y beradi. Unda 
γ
- kvantning butun
energiyasi uning yo‘lida uchragan atom elektroniga to‘la uzatiladi va 
γ
- kvant
yo‘qoladi, uning o‘rniga esa elektron atomdan
E
e
=
E
α
–
I
i
(36.4)
energiya bilan uchib chiqadi, bu yerda 
I
i
— berilgan elektron uchun ionlash
potensialidir. Fotoeffekt 
E
α
>
I
i
bo‘lgandagina sodir bo‘ladi. 
γ
- kvantning
enregiyasi bir necha eV bo‘lganda fotoeffekt atomning tashqi elektron
qobihidagi elektronlarda ro‘y beradi. 
γ
- kvantning energiyasi ortib borgan
sari fotoeffekt yadroga yaqin turgan eletkron qobig‘idagi elektronlarda sodir
bo‘ladi. Fotoeffekt hisobiga yutiladigan 
γ
- nurlanishning
f

yutilish
koeffitsiyenti 
γ
- kvantning energiyasi ortib borishi bilan kamayib boradi.
Fotoeffekt ro‘y berishi ehtimoli muhitning zaryadi 
Z ga kuchli bog‘langandir,
taxminan 
5
f
Z

bo‘ladi. Bu esa atomdagi elektronlarning o‘z yadrolariga
turlicha bog‘langanligi bilan tushuntiriladi. Yengil yadrolardagi
E
111- rasm.
111- rasm.
111- rasm.
111- rasm.
111- rasm.
H
y
y
elektronlarning o‘z yadrolari bilan bog‘la-
nishini ta’minlovchi kulon kuchlari og‘ir
yadrolardagiga qaraganda ancha kuchsiz bo‘ladi.
Agar 
γ
- kvantning energiyasi shunday
bo‘lsaki, fotoeffekt atomning barcha elektron
qobiqlarida ro‘y bersa, uning 80%i 
K-qobiq-
dagi elektronlarda sodir bo‘ladi.
Fotoeffektda
hosil
bo‘lgan elektronlar 
γ
- kvantning harakat
yo‘nalishiga 90° burchak ostida uchib chiqa-
dilar.
Ammo 
γ
- kvant energiyasining ortishi bu
elektronlar burchak taqsimotini 
γ
- kvant
yo‘nalishida oldinga tortadi (111- rasm).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 2
esa, o‘z navbatida, energiya va impuls saqlanish qonunlarining buzilishiga
olib
kelardi.
Agar 
γ
- kvantning energiyasi 
2
2
0
0
2