No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

m c
E
m c



bo‘lsa, u holda
uning atom elektronlari bilan to‘qnashgan vaqtda sochilishini kuzatish
mumkin. Mana shu hodisa 
Kompton effekti
Kompton effekti
Kompton effekti
Kompton effekti
Kompton effekti deyiladi. Buni birinchi bo‘lib
o‘z tajribasida 1923- yilda Kompton o‘rgangan.
Kompton qurilmasi (112- rasm) molibdenli katod (
A) ga ega bo‘lgan
rentgen trubkasi (
RÒ), sochuvchi modda (R), kollimator (K), kristall
(
Kr) va ionizatsion kamera (IK) lardan tashkil topgan. Sochuvchi modda
sifatida bu yerda
grafit olingan. Rentgen trubkasini vertikal o‘q atrofida
aylantirish yo‘li bilan rentgen trubkasidan chiqayotgan elektromagnit
nurlanish, ya’ni 
γ
- kvantlar 
θ 
sochilish burchagining qiymati berilgan.
Sochilgan 
γ
- kvantning to‘lqin uzunligini aniqlash uchun esa kristall panjara
doimiysi 3·10
–8
sm bo‘lgan CaCO
3
kristali ishlatilgan. 
γ
- kvantning to‘lqin
uzunligi esa ionizatsion kamera (40- ma’ruzaga qarang)dagi maksimum tokka
to‘g‘ri keluvchi 
ϕ
burchakning qiymatidan foydalanib, Vulf—Breg qonuni
asosida topiladi. Kompton tajribasidan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
1. Sochilgan nurlanish spektrida to‘lqin uzunligi 
γ
- kvantning
boshlang‘ich to‘lqin uzunligi (
λ
0
) ga nisbatan siljigan, ya’ni 
λ
1
>
λ
0 
bo‘lgan
nurlanish hosil bo‘ladi.
2. 
θ
sochilish burchagi ortishi bilan 
0

    
ortadi.
3. Berilgan sochilish burchagida

siljish 
0

ga bog‘liq bo‘lmaydi.
4. Berilgan sochilish burchagidagi 

barcha sochuvchi moddalar
uchun o‘zgarmasdir.
Bu qonuniyatlarni klassik to‘lqin nazariyasi asosida tushuntirib
bo‘lmaydi, chunki unda 
2
0
E
m c


bo‘lganda ham 
γ
- kvant atom
elektronlari bilan to‘qnashganda sochilishi mumkin deb qaraladi,
shuningdek, sochilgan 
γ
- kvantning to‘lqin uzunligi tushgan 
γ
- kvantning
to‘lqin uzunligi bilan bir xilda bo‘lishi kerak. Yuqoridagi xulosa
(qonuniyat)larni kvant nazariyasi asosida Kompton va Debay tushuntirib
berganlar.
Fotoeffektdan farqli o‘laroq, Kompton effekti erkin elektronlarda ro‘y
beradi. Umuman olganda, metallardan tashqari boshqa moddalarda erkin
112- rasm.
112- rasm.
112- rasm.
112- rasm.
112- rasm.
Rp
RT
K
K r
IK
θ
ϕ
ϕ
Fotoeffekt faqatgina bog‘langan
elektronlarda sodir bo‘ladi. Erkin
elektronda esa sodir bo‘lmaydi. Agar
fotoeffekt erkin elektronlarda sodir
bo‘lganda edi, bu hodisa tufayli
uchib chiqqan eletkronlar
tinchlikdagi massaga ega bo‘lmas va
yorug‘lik tezligiga teng bo‘lgan tezlik
bilan harakat qilgan bo‘lardi. Bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 3
elektronlar mavjud emas, lekin 
i
E
I


bo‘lsa, moddadagi elektronlarni
erkin deb hisoblasa bo‘ladi.
γ
- kvantning ushbu erkin elektronlar bilan to‘qnashuvi manzarasini
ikkita sharchaning elastik to‘qnashishi manzarasi bilan taqqoslash mumkin.
Bunda 
γ
- kvantning bir qism energiyasi atom elektronlariga beriladi va
shuning hisobiga 
γ
- kvant energiyasi kamayadi, to‘lqin uzundigi esa ortadi.
γ
- kvant to‘lqin uzunligining o‘zgarishi esa 
Kompton formulasi
Kompton formulasi
Kompton formulasi
Kompton formulasi
Kompton formulasi orqali
beriladi:
2
0
2
(1 cos )
2 sin
,


       
  
(35.5)
bu yerda
10
0
0, 02427 10
m
m c





bo‘lib, unga 
Kompton to‘lqin uzunligi
Kompton to‘lqin uzunligi
Kompton to‘lqin uzunligi
Kompton to‘lqin uzunligi
Kompton to‘lqin uzunligi
deyiladi. Mana shu ifoda yuqorida keltirilgan 4 ta xulosaning to‘g‘ri ekanligini
ko‘rsatadi.
Kompton sochilishi ehtimoli 
nZ kattalikka proporsional bo‘ladi, bu
yerda 
n— sochilish sodir bo‘layotgan moddaning konsentratsiyasi. Bu
ehtimollik 
γ
- kvantning energiyasi ortishi bilan 
1 /
E

qonuniyat bo‘yicha
kamayib boradi. Kompton effekti faqatgina ko‘z ilg‘amas elektronlarda
emas, balki harakatlanayotgan elektronlarda ham sodir bo‘ladi.
Agar 
γ
- kvantning energiyasi 
0
2