No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

e
p e
n v


 
(34.11)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 6
Bu jarayon yadroning tarkibini xuddi 
β
-yemirilishdagidek
o‘zgartirgani uchun, uni 
β
-yemirilish turiga kiritamiz. Bu jarayon
uchun siljish qoidasini
1
X
Y
A
A
Z
Z
e
e
v




 
(34.12)
ko‘rinishda yozamiz. Unga misol tariqasida 
7
4
Be
yadrosining elektron
qamrashini ko‘ramiz:
7
7
4
3
Be
L i.
e


Uning energetik sharti quyidagicha bo‘ladi:
( , )
(
1)
,
e
M A Z
M A
Z
m




(34.13)
bu yerda 
M(A,Z+1) — birlamchi yadroning, M(A,Z) — ikkilamchi
yadroning massasi. Demak, elektron qamrash sodir bo‘lishi uchun
birlamchi yadro bilan eletkron massalarining yig‘indisi ikkilamchi
yadroning massasidan katta bo‘lishi kerak. Bu jarayonda ajralib
chiqadigan energiya esa:
2
[
( ,
1)
( , )]
e
e
E
M A Z
m
M A Z c




(34.14)
dan topiladi.
Radioaktiv yemirilishning asosiy xarakteristikalaridan bittasi —
yemirilish vaqtida uchib chiqqan zarraning kinetik energiyasidir.
Uchib chiqqan zarralarning ushbu energiya bo‘yicha taqsimoti
ko‘rilayotgan yemirilishning 
energetik spektri
energetik spektri
energetik spektri
energetik spektri
energetik spektri deyiladi. Energetik
spektr, odatda, grafik shaklida beriladi, bunda vertikal o‘qqa uchib
chiqqan zarralarning soni qo‘yilsa, gorizontal o‘qqa esa zarralarning
kinetik energiyalari qo‘yiladi. 
α
- zarralarning asosiy qismi bir xil
energiyaga ega bo‘lganligi uchun ularning energetik spektri bitta
chiziqdan iborat bo‘ladi (107- rasm).
107- rasm.
107- rasm.
107- rasm.
107- rasm.
107- rasm.
108- rasm.
108- rasm.
108- rasm.
108- rasm.
108- rasm.
N
α
E=E
α
E
max
N
β
E
α
E
β
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 7
Biror-bir yadroning 
β
- yemirilishi natijasida hosil bo‘lgan 
β
-
zarralarning kinetik energiyalari esa uning eng kichik qiymatidan
eng katta qiymatigacha bo‘lgan oraliqda yotadi. Shu tufayli, 
β
-
yemirilishning energetik spektri 
α
- yemirilishning energetik
spektridan farqli o‘laroq, uzluksiz bo‘ladi (108- rasm).
β
- yemirilish vaqtida energiyasi 
E
max
dan kichik, ya’ni 
Emax
bo‘ldgan 
β
- zarraning uchib chiqishi xuddi shu jarayonda
energiyaning saqlanish qonunini buzgandek bo‘ladi. Boshqacha
qilib aytilsa, 
E
max
–
E energiyani qayerga yo‘qolganini tushuntirish
zarur bo‘ladi. Ana shuni tushuntirish va 
β
- yemirilishning uzluksiz
energetik spektrini isbot qilish maqsadida 1932- yili V. Pauli 
β
-
yemirilish vaqtida 
β
- zarra bilan birgalikda
E
max
–
E energiyani o‘zi
bilan olib ketuvchi zarra hosil bo‘ladi, degan gipotezani ilgari
surdi. E. Fermi bu zarrani 
neytrino
neytrino
neytrino
neytrino
neytrino deb atadi. U italyancha neu-
neu-
neu-
neu-
neu-
trino
trino
trino
trino
trino degan so‘zdan olingan bo‘lib, kichraytirilgan neytron degan
ma’noni anglatadi. 1936- yilda A.I. Leypunskiy, 1941- yilda J. Allen
1953—56- yillarda F. Reynes va K. Kouen tomonlaridan o‘tkazilgan
tajribalar shu zarraning haqiqatan ham mavjud ekanligini isbot
qilib berdi.
Neytrinoning xossalari quyidagilardan iborat. U o‘zi hara-
katlanayotgan muhit atomlarini ionlashtirmaganligi tufayli elektr
zaryadga ega emas, ya’ni neytrino — neytral zarra deyish mumkin.
U 
β
- yemirilish vaqtida katta enegiya olib ketganligi uchun, uning
massasini nolga teng deb qarash kerak bo‘ladi. 
β
- yemirilish vaqtida
A
=
const bo‘lganligi va zarraning spin xarakteri 
A ga bog‘liq
bo‘lganligi uchun neytrino kasr, ya’ni 
2
h
spinga ega bo‘ladi. Neyt-
rinoning antizarrasi — antineytrinodir. 
β
- yemirilish vaqtida hosil
bo‘lgan neytrino va antineytrinolarni elektron neytrinosi yoki
antineytrinosi deyiladi. Bundan tashqari, neytrino yoki anti-
neytrinoning boshqa turlari ham mavjud.
Neytrino va antineytrino bir-biriga juda o‘xshash bo‘lganligi
uchun ular spinining yo‘nalishi bilan bir-biridan farq qiladi.
Antineytrinoning spini uning ilgarilanma harakat yo‘nalishida
bo‘lsa, neytrinoning spini esa uning ushbu harakat yo‘nalishiga
teskari yo‘nalgan. Shu tufayli antineytrinoni 
„o‘ng vint“li
„o‘ng vint“li
„o‘ng vint“li
„o‘ng vint“li
„o‘ng vint“li zarra
zarra
zarra
zarra
zarra,
neytrinoni esa 
„chap vint“li
„chap vint“li
„chap vint“li
„chap vint“li
„chap vint“li zarra
zarra
zarra
zarra
zarra deb ataladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 8
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[1] — 582—84- betlar,
[3] — 216—20- betlar.
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Biror-bir radioaktiv manbadan chiqayotgan zarralarning
qaysi zarra ekanligini qanday aniqlash mumkin?
2. 
α
-zarra, 
β
-zarra, 
γ
-kvantlarning o‘tish qobiliyatlari haqida
nima deyish mumkin?
3. Òabiatda uchraydigan radioaktivlik turlarini sanab bering.
4. 
α
-yemirilish deb nimaga aytiladi?
5. Nima sababdan 
β
-yemirilish mavjud bo‘ladi?
6. Elektron qamrash hodisasini tushuntirib bering.
7. Neytrinoning antineytrinodan farqini aytib bering.
35-
35-
35-
35-
35- ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
γγγγγ
- nurlanish. 
- nurlanish. 
- nurlanish. 
- nurlanish. 
- nurlanish. 
γγγγγ
- kvantlarning moddalar
- kvantlarning moddalar
- kvantlarning moddalar
- kvantlarning moddalar
- kvantlarning moddalar
bilan o‘zaro ta’siri
bilan o‘zaro ta’siri
bilan o‘zaro ta’siri
bilan o‘zaro ta’siri
bilan o‘zaro ta’siri
Yadroning o‘z-o‘zidan 
γ
- kvantlarni chiqarish jarayoni 
γγγγγ
-----
nurlanish
nurlanish
nurlanish
nurlanish
nurlanish deyiladi. Yadroda 
γ
- nurlanish undagi nuklonning bir
energetik holatdan energiyasi past bo‘lgan energetik holatga o‘tishi
tufayli sodir bo‘ladi. Yadro uyg‘ongan holatdan asosiy holatiga
bir yoki bir necha 
γ
- kvant chiqarib o‘tishi mumkin. Uyg‘ongan
holatdan asosiy holatga o‘tish jarayoni bitta 
γ
- kvant chiqarish
bilan sodir bo‘lsa, bunday
γ
- nurlanish 
bir karrali yoki oddiy
bir karrali yoki oddiy
bir karrali yoki oddiy
bir karrali yoki oddiy
bir karrali yoki oddiy
γγγγγ
- nurlanish
- nurlanish
- nurlanish
- nurlanish
- nurlanish deyiladi (109- rasm). Yadroning uyg‘ongan holatdan
asosiy holatga o‘tish jarayoni bir necha 
γ
- kvant chiqarish bilan
sodir bo‘lsa, bunday 
γ
- nurlanish 
ko‘p karrali yoki kaskadli 
ko‘p karrali yoki kaskadli 
ko‘p karrali yoki kaskadli 
ko‘p karrali yoki kaskadli 
ko‘p karrali yoki kaskadli 
γγγγγ
-----
nurlanish
nurlanish
nurlanish
nurlanish
nurlanish deyiladi (110- rasm). O‘zining fizik tabiatiga ko‘ra, 
γ
-
109- rasm.
109- rasm.
109- rasm.
109- rasm.
109- rasm.
110- rasm.
110- rasm.
110- rasm.
110- rasm.
110- rasm.
E
0
E
2
E
1
0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6 9
nurlanish qisqa to‘lqinli elektromagnit nurlanishdir, shu tufayli
uning chastotasi juda katta bo‘lib, 10
20
Hz tartibida bo‘ladi. Odatda,
γ
- kvantlarning enregiyasi 10 keV dan 5 MeV gacha bo‘lgan
oraliqda o‘zgarsa, to‘lqin uzunligi esa 10
–8
>
λ
>10
–11
sm oralig‘ida
o‘zgaradi. Gamma-kvantlar eng qattiq elektromagnit nurlar bo‘lib,
ko‘p jihatdan rentgen nurlariga o‘xshab ketadi. Yadroning 
γ
-
nurlanishi vaqtida uyg‘ongan holatda turgan yadroning asosiy
enregiyasini 
γ
- kvant olib ketadi, shu tufayli uning enregetik spektri
diskret bo‘ladi.
Yadro uyg‘ongan holatda turli sabablarga ko‘ra bo‘lishi
mumkin, masalan, 
α
- yoki 
β
- yemirilishlar tufayli ham shunday
holatlarda bo‘lishi mumkin. 
α
- yemirilish qiz yadroning kuchli
uyg‘ongan holatda hosil bo‘lishi bilan sodir bo‘lganligi tufayli, bu
yemirilishdan so‘ng energiyasi unchalik katta bo‘lmagan (
E
g
<0,5
MeV) 
γ
- kvantlar hosil bo‘ladi. 
β
- yemirilish vaqtida esa energiyasi
2—2,5 MeV bo‘lgan 
γ
-kvantlar ham hosil bo‘lishi mumkin. Bu
esa 
β
- yemirilish ehtimolining yemirilish enregiyasiga kuchsiz
bog‘langanligidan kelib chiqadi.
γ
- nurlanish biror-bir muhit orqali o‘tganda asosan u yerda
kuchsizlanadi, ya’ni o‘z intensivligini kamaytiradi. Bu jarayon
muhitning optik xossalariga bog‘liq bo‘lmaydi. Birlik vaqt ichida,
birlik yuzadan o‘tgan 
γ
- kvantlar soni 
γγγγγ
----- nurlanishning intensivligi
nurlanishning intensivligi
nurlanishning intensivligi
nurlanishning intensivligi
nurlanishning intensivligi
deyiladi:
,