No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

A a
C
B b
 


deb yozish mumkin, bu yerda 
A va B — boshlang‘ich va oxirgi
yadrolar bo‘lsa, 
a, b — boshlang‘ich va oxirgi zarralar,C* —
kompaund yadro bo‘ladi. Ko‘pinchalik yadro reaksiyalari yozilganda
oraliq yadrolar ko‘rsatilmaydi:
.
A a
B b
 

Amaliyotda yadro reaksiyalarining quyidagi
( , ) .
A a b B
(36.2)
qisqacha yozilishi ko‘p ishlatiladi. Bunday yozilishda avval
boshlang‘ich yadro, qavsning ichida birinchi bo‘lib, shu reak-
siyaning sodir bo‘lishiga sababchi bo‘lgan zarra yoki yadro, ikkinchi
bo‘lib reaksiya natijasida hosil bo‘lgan zarra yoki yadro, qavsdan
keyin esa hosil bo‘lgan oxirgi yadro yoziladi. Bundan ortiqcha sonli
indekslarning hammasi tushirilib qoldiriladi. (36.1) yadro reaksiyasi
qisqacha ko‘rinishda quyidagicha yoziladi:
14
17
( , ) O.
N
p

(36.3)
Yadro reaksiyasida ishlatilayotgan boshlang‘ich yadroni 
nishon
nishon
nishon
nishon
nishon
yadro
yadro
yadro
yadro
yadro, shu reaksiyaning ro‘y berishiga sababchi bo‘lgan zarra yoki
yadro esa 
snaryad zarra
snaryad zarra
snaryad zarra
snaryad zarra
snaryad zarra yoki yadro
yadro
yadro
yadro
yadro deyiladi.
(36.2) jarayon bir vaqtning o‘zida bir necha yo‘llar bilan
sodir bo‘lishi mumkin:
Yadro reaksiyalari ro‘y beradigan barcha yo‘llar 
yadro
yadro
yadro
yadro
yadro
reaksiyalarining kanallari
reaksiyalarining kanallari
reaksiyalarining kanallari
reaksiyalarining kanallari
reaksiyalarining kanallari deyiladi. Reaksiyaning boshlang‘ich
bosqichi 
kirish kanali
kirish kanali
kirish kanali
kirish kanali
kirish kanali, oxirgi bosqicha esa chiqish kanali
chiqish kanali
chiqish kanali
chiqish kanali
chiqish kanali deyiladi.
Yadro reaksiyalari reaksiyaning sodir bo‘lishiga sababchi
bo‘lgan zarralarning energiyalari, reaksiyada qatnashuvchi
zarralarning turi, unda qatnashuvchi yadrolarning massa sonlari
bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi, ya’ni turlarga ajratiladi.
Yadro reaksiyasida qatnashuvchi zarralarning energiyasiga
qarab, yadro reaksiyalari 3 xil bo‘ladi: 1. Kichik energiyali yadro
12 — Fizika, 3- qism

B+ b
C+ c
A*+ b
A+ a
a+ A




   
(36.4)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 8
reaksiyalari, 2. O‘rta energiyali yadro reaksiyalari. 3. Yuqori
energiyali yadro reaksiyalari. Kichik energiyali yadro reaksiyalaridagi
zarralarning energiyasi 
eV tartibda bo‘lib, u asosan neytronlar
ishtirokida sodir bo‘ladi. O‘rta energiyali reaksiyalarda qatnashuvchi
zarralarning energiyasi bir necha MeV tartibigacha bo‘lib, ular
zaryadlangan zarra, 
γ
- kvant va kosmik nurlar ishtirokida sodir
bo‘ladi. Yuqori energiyali yadro reaksiyalarida ishtirok qiluvchi
zarralarning energiyasi bir necha yuz ÒeV tartibigacha borib, bu
reaksiyalar yadroning nuklonlarga ajralishiga va elementar
zarralarning hosil bo‘lishiga olib keladi.
Yadro reaksiyalari ularda ishtirok etuvchi zarralarning turiga
qarab proton, deyton, 
α
- zarra, 
γ
- kvant, og‘ir kimyoviy ele-
mentlarning ko‘p zaryadli ionlari bilan ro‘y beruvchi reaksiyalarga
bo‘linadi. Ushbu zarralarning manbalari sifatida tabiiy radioaktivlikka
ega bo‘lgan kimyoviy element, tezlatkich, kosmik nurlar bo‘lishi
mumkin. 
γ
- kvantlar ta’sirida ro‘y beradigan yadro reaksiyalari
fotoyadro reaksiyalari
fotoyadro reaksiyalari
fotoyadro reaksiyalari
fotoyadro reaksiyalari
fotoyadro reaksiyalari deyiladi.
Reaksiyalarda ishtirok etayotgan yadrolarning massa sonlari
qiymatlariga qarab reaksiyalar 
yengil yadro (A<50), o‘rta yadro
(50100) larda boruvchi yadro
reaksiyalariga bo‘linadi.
Yadro reaksiyalari vaqtida quyidagi saqlanish qonunlari
o‘rinlidir.
1. Elektr zaryadning saqlanish qonuni.
1. Elektr zaryadning saqlanish qonuni.
1. Elektr zaryadning saqlanish qonuni.
1. Elektr zaryadning saqlanish qonuni.
1. Elektr zaryadning saqlanish qonuni. U quyidagicha
ta’riflanadi: reaksiyaga kirayotgan yadro va zarralarning yig‘indi
elektr zaryadi reaksiyadan so‘ng hosil bo‘lgan yadro va zarralarning
yig‘indi elektr zaryadiga teng bo‘ladi. Agar biz quyidagicha
1
2
3
4
1
2
3
4
X+
Y
D
C