Назoрат савoллари

Машиналарнинг ҳаракат тартиблари.

Одатда, машина ишининг динамикасини кўриб чиқишда битта двигателдан ҳаракатга келтириладиган механик система билан чекланилади. Мазкур системанинг бўғинлари ўзаро кинематик боғлиқдир, шунинг учун машинанинг иш тартиби тўғрида гапирилганда, унинг бўғинларидан ишловчи машиналар учун бундай бўғин сифатида, одатда, ижрочи ва ёрдамчи механизмларнинг кириш бўғинлари бикр қилиб ўрнатилган асосий вал нодаврий равишда ишловчи машиналар учун эса иш органини қабул қилинади.

Машиналарнинг ҳаракат тартиблари асосий вал ёки иш органи тезлиги ўзгаришининг диаграммаси кўринишида тасвирланади. Бундай график тахограмма деб аталади. Тезликнинг ўзгариши вақт функциясида, баъзида – асосий вал ёки иш органининг кўчиш функциясида берилади. 7.3-расмларда учала турдаги машиналарнинг тахограммалари тасвирланган.
Узлуксиз ишловчи машинанинг тахограммаси (7.3а-расм) тартиб ишга тушиш (шиғов олиш) t_ИТ, барқарорлашган ҳаракат ва тўхташ t_Т дан иборат. Ишга туширишда асосий валнинг тезлиги нолдан ҳисобий қийматгача ўзгаради, бунда ишга тушиш вақти ҳамда ишга тушиш равонлиги машинада қўлланилган ишга тушириш тузилмасига боғлиқ равишда турлича бўлиши мумкин.
Барқарорлашган ҳаракат вақтида асосий валнинг тезлиги ўзгармайди, чунки узлуксиз ишловчи машинанинг динамик параметрлари ўзгармасдир. Тўхташ вақти ҳамда унинг равонлиги ҳам тўхтатишда қўлланилган усулга боғлиқ равишда турлича бўлиши мумкин. Агар тўхтатиш двигатели шунчаки ўчириб қўйиш амалга оширилса, у ҳолда тўхташ вақти t_Т 7.3а-расмда қўрсатилганидек анчагина узун бўлади. Тормозлардан фойдаланиш тўхташ вақти қисиқаради (7.3в-расм). Агар машина конструкциясида белгиланган ҳолатда тўхтатиш тузилмаси кўзда тутилган бўлса, у ҳолда тўхташ вақти ҳаддан ташқари қисқа секунднинг улушлари бўлиши мумкин.
Бироқ бунда тўхтатилаётган системадаги динамик юкланишлар кескин ортади, шунинг учун мазкур системанинг бутун кинематик энергияси белгиланган ҳолат атрофида қисиқа вақтли тебранма ҳаракат жараёнида бартараф этилиши лозим (7.3г-расм).
Даврий равишда ишловчи машинанинг тахограммаси (7.3б-расм) ҳам юқоридаги каби ҳаракат тартиблари: ишга тушиш, барқарорлашган ҳаракат ва тўхташдан ташкил топган. Ишга тушиш ва тўхташ жараёнлари узлуксиз равишда ишловчи машиналардаги сингари, қўлланилган ишга тушириш ва тўхтатиш тузилмаларига боғлиқ равишда вақт ҳамда равонликка кўра турлича бўлиши мумкин.

Илова 7.3. 7.3-расм.

Даврий равишда ишловчи машина тахограммасининг узлуксиз ишловчи машина тахограммасидан асосий фарқи шундаки, асосий валнинг барқарорлашган ҳаракат тартибидаги бурчак тезлиги доимий бўлмайди, яъни ҳар бир цикл ичида даврий равишда ўзгаради (7.3б-расмдаги t_Ц - цикл вақти), бу машина динамик параметрларнинг ўзгарувчанлиги оқибатидир.
Нодаврий равишда ишловчи машинанинг тахограммаси фақат икки тартиб: ишчи юриш (7.3д-расмдаги t_ИЮ – ишчи юришга сарфланган вақт) ҳамда салт юриш (7.3д-расмдаги t_СЮ – салт юриш вақти) га эга. Иккала тартиб бир-бирига боғлиқ эмас, бундан ташқари улар исталган вақтида бир-биридан ажратиб қўйилиши мумкин. Иш йўли ёки салт ишлаш чегарасида машина иш органининг тезлиги нолдан бошлаб маълум бир қонун бўйича ўзгариши мумкин. қонун юртмали гидро ёки пневмоцилиндр ҳамда ижрочи механизмнинг механик тавсифларга боғлиқ бўлади. Агар машинада махсус тормозлаш тузилмалари кўзда тутилмаган бўлса, ишчи юриш ёки салт юришнинг сўнгида оний тўхташ содир бўлади. Саноат роботлари, самолётларнинг шассиси, машиналарнинг юкдан бўшатиш механизмлари шу асода ишлайди.
Энди машина ҳаракатнинг у ёки бу режимини ушлаб туриш учун зарур бўлган ташқи кучлар бажарган ишларнинг талаб этилган нисбатларни кўриб чиқамиз. Бунда даврий равишда ишловчи машиналарнинг барқарорлашган режим ҳамда нодаврий равишда ишловчи машиналарнинг иш йўли ва салт ишлаш тартиблари билан кифоятланамиз, чунки бундан кейин машина ишларнинг динамикаси худди мана шу режимларда кўриб чиқилади.
7.3б-расмдаги тахограммага асосланган ҳолда барқарорлашган ҳаракат тартибининг ўзига хос хусусияти машинанинг асосий вали бурчак тезлигининг қиймати қандайдир ўртача қиймат атрофида даврий равишда ўзгариб туришидир. Мазкур ўртача қиймат барқарорлашган ҳаракат давомида ўзгармайди. Бинобарин, бурчак тезлиги бир цикл доирасидагина ўзгаради, циклдан-циклга ўтишда эса ўзгармайди. Равшанки, агар ҳаракатга ёрдам берувчи ташқи кучларнинг бир цикл давомидаги йиғинди иши ҳаракатга тўсқинлик қилувчи ташқи кучларнинг бир цикл давомидаги йиғинди ишга тенг бўлгандагина, юқоридаги ҳолат юз беради. Бўғинларнинг оғирлик кучи цикл давомида бажарган иши нолга тенглигини ҳисобга олиб, қўйидаги хулосани чиқариш мумкин: барқарорлашган ҳаракат режими учун машинанинг ишлаш цикли давомида двигател кучларининг бажарган иши фойдали қаршилик кучларнинг бажарган ишига тенг бўлади.
Нодаврий равишда ишловчи машинанинг тахограммаси (7.3д-расм) ишчи юриш ёки салт юриш режимида иш органининг тезлиги цикл бошида нолдан, цикл охиридаги қандайдир катталикка қадр ўзгаришини кўрсатади. Ўз-ўзидан равшанки, бундай ҳаракатга ёрдам берувчи ташқи кучларнинг йиғинди иши ҳаракатга тўсқинлик қилувчи ташқи кучларнинг йиғинди ишидан катта бўлиши керак. Бунда бўғинларнинг оғирлик кучи бажарган ишни ҳам ҳисобга олиш керак, чунки даврий равишда ишловчи машиналардан фарқли ўлароқ мазкур кучларнинг ишчи юриш салт юриш цикли давомида бажарган иши нолга тенг бўлмайди. Бу нарса нодаврий равишда ишловчи машиналарнинг конструктив хусусиятлари билан тушунтирилади.
> (7.2)
бу ерда A_(Д+G) – двигател ва оғирлик кучларнинг ҳаракатга ёрдам берувчи йиғинди иши; A_(Қ+G) – фойдали қаршилик ва оғирлик кучларининг ҳаракатга тўсқинлик қилувчи йиғинди иши.