Назoрат савoллари

Машинанинг динамик параметрлари.
Машина ҳаракатининг хусусияти аввало машинанинг динамик параметрларига боғликдир. Машинанинг динамик параметрлари куч ва инерцион параметрларига бўлинади.
Инерцион параметрлар бўғинларнинг инерция массаси ва инерция моментларидир. Бўғиннинг массаси кг да ўлчанади ва бўғиннинг массалар марказига қўйилган, деб ҳисобланади. Инерция моменти дейилганда (кгм² да ўлчанади) бўғиннинг ўз оғирлик марказига нисбатдан инерция моменти назарда тутилади.
Куч параметрлари машина бўғинларига таъсир этувчи ташқи юкланишлардир. Бу юкланишлар, одатда, берилган бўлиб динамик ҳисоблашдан олдидан маълум бўлади. Ташқи юкланишларга кучлар ва куч моментлари киради. Кучлар жамланган ва бўғинининг маълум бир нуқтасига қўйилган, куч моментлари эса маьлум бир бўғинга қўйилган деб ҳисобланади. Шундай қилиб, куч қўйилиш нуқтасига, катталикка (Н да ўлчанади) ҳамда йуналишга эга куч моменти қўйилишсиз бўғинига, катталикка (Нм да ўлчанади) ҳамда йўналишда (соат милининг ҳаракати бўйича ва унга тескари йўналишда) эга.
Бундан кейин баён қилишни соддалаштириш мақсадида фақат куч устида сўз юритилади, ваҳоланки бунда фақат кучларгина эмас, балки куч моментлари ҳам назарда тутилади.
Двигател кучи F_д, фойдали қарашлик кучи F_қ ва оғирлик кучи G ташқи кучлар қаторига киради. Двигател кучи машинани ҳаракатга келтиради ва ўзгармас ёки ўзгарувчан бўлиши мумкин. Фойдали қаршилик кучлари машинанинг ишлаш жараёнида юзага келади ва унинг ишчи органларига таъсир этади, у ҳам ўзгармас ва ўзгарувчан бўлиши мумкин. Оғирлик кучи бўғиннинг массалар марказига қўйилган деб ҳисоблананиб, у фақат гравитацион майдонга боғлиқ бўлгани учун доимо ўзгармасдир. Мазкур кучларнинг таъсирини улар бажарувчи иш нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз. Бунда шунга асосланамизки, куч ҳаракатга кумаклашса мусбат иш бажаради, агар ҳаракатга тўсқинлик қилса, манфий иш бажаради.
Двигател кучлари асосан мусбат иш бажаради, чунки улар кўпчилик холларда бўғинларнинг ҳаракатига кўмаклашади. Бироқ двигател кучлари баъзида манфий иш ҳам бажаришини таъкидлаш лозим. Буни ички ёнув двигателининг иши мисолида осон кузатиш мумкин (7.1а-расм). Иш такти давомида (7.1а-расмда АВ₁С₁ ҳолат) иш аралашмасининг босим кучи поршень ва у билан боғланган тирсакли валнинг ҳаракатини тезлаштиришга интилади, бунда у мусбат иш бажаради. Бироқ сиқиш тактида (7.1а-расмда АВ₂С₂ ҳолат) мазкур иш аралашмасининг кучи манфий иш бажаради, чунки у поршень ва тирсакли валнинг ҳаракатини секинлаштиришга интилади. Табийки, бунда мусбат иш манфий ишдан катта бўлади (А_д > 0) ва шу туфайли ички ёнув двигатели кинетик энергия манбаи ҳисобланади.
Машина ишлаш давомида енгиб ўтиш лозим бўлган кучлар фойдали қаршилик кучларидир. Бу кучлар манфий иш бажаради, айрим холларда улар бажарган иш мусбат бўлиши ҳам мумкин. Буни кўтарма краннинг иши мисолида кўриб чиқамиз (7.1б-расм). Бу ҳолда юкнинг оғирлик кучи фойдали қаршилик кучидир. Юкни кутаришда бу куч манфий иш бажаради, чунки оғирлик кучининг ҳамда юк ҳаракати тезлигининг векторлари турли томонларга йуналган. Ва аксинча, юкни туширишда унинг оғирлик кучи мусбат иш бажаради, чунки оғирлик кучининг ҳамда ҳаракат тезлигининг векторлари бир томонга йўналган. Бироқ аксарият холларда фойдали қаршилик кучлари манфий иш бажаради:
А_қ<0.
Буғинларнинг оғирлик кучи уларнинг массалар марказида бўлиб массалар маркази силжишининг йўналишга қараб мусбат ёки манфий иш бажариши мумкин. Бўғин массалар марказининг тезлик вектори ёки мазкур векторнинг вертикалга проекциясси пастга йўналса, бўғиннинг оғирлик кучи мусбат иш бажаради, чунки у бўғиннинг ва умуман, механизмнинг ҳаракатини тезлаштиришга интилади (7.1в-расм). Аксинча, қайд этилган вектор ёки унинг вертикалга проекцияси юқорига йўналган бўлса, у холда оғирлик кучи манфий иш бажаради, у бўғиннинг ва умуман, механизмнинг ҳаракатини секинлаштиришга интилади. Бинобарин: A_G « 0.
Машинанинг ишлаши давомида юқорида қайд қилинган ташқи кучлар ички кучлар – машина тартибига кирувчи механизмларнинг кинематик жуфтликларидаги ишқаланиш кучларини юзага келтиради. Бу кучлар манфий иш бажаради, чунки улар ҳаракатга тўсқинлик қилади ва динамик ҳисоблашда машинанинг фойдали иш коэфициенти билан эътиборга олинади.