Машиналарнинг механик тавсифлари. Исталган динамик турдаги машинанинг инерцион параметрлари, яъни бўғинларнинг масса ва инерция моментлари, шунингдек куч параметрларнинг бир қисми аниқроғи, бўғинларнинг оғирлик кучлари машинанинг ишлаш жараёнида ўзгармасдир. Чунки улар машинанинг ишлаш шаротитга боғлиқ бўлмайди. Қолган куч параметрлари двигател кучлари, фойдали қаршилик кучлари эса машина ишлашининг тўлиқ бир цикли ичида бўғинлар ҳолатининг ёки улар тезлигининг ўзгаришига қараб ўзгариши мумкин.
Двигател кучлари ҳамда фойдали қаршилик кучлари механик тавсиф кўринишида берилади. Бундай тавсифлар, одатда мазкур кучларнинг шу кучларга қўйилган бўғинларнинг кўчиш ёки тезлигига боғлиқ графикларни акс эттиради. Бундай графиклар мусбат ва манфий соҳаларга эга. Агар куч мусбат иш бажарса, у ҳолда унинг графиги мусбат соҳада жойлашади ва аксинча.
Ҳар қандай замонавий машина иккита механик (двигателнинг ва ижрочи механизм) таснифига эга. Масалан, электр двигател учун куч моменти валнинг айланиш частотасига боғлиқлик графиги, тиш очиш станогининг ижрочи механизми учун қирқиш долбякнинг силжишига боғлиқлик графиги бўлиши мумкин.
7.2-расмда дизель-генераторнинг (7.2а-расм) бўлаклаб қириқиш прессининг (7.2б-расм) ҳамда юкни ўзи бўшатувчи машина кузовни тўнкариш механизмининг (7.2в-расм) схемалари ва механик тавсифлари келтирилган.
Дизель-генератор (7.2а-расм) двигател-дизелнинг механик тавсифи двигател кучи FД (газларнинг босим кучи) нинг поршень кўчиши S га боғлиқлик графиги кўринишида берилган. Мазкур механик график мусбат ва манфий соҳаларга эга, чунки двигател кучи, юқорида айтиб ўтилганидек, ушбу ҳолда ҳам мусбат, ҳам манфий иш бажаради. Макзур механик тавсифнинг индикатор диаграмма деб аталувчи иккала тармоғи техника адабиётида мусбат соҳада жойлашган бўлади ҳамда шу сингари двигателли машиналарни динамик ҳисоблашда улар бажарган ишларнинг ишораларидаги фарқни ҳисобга олиш лозим. Ижрочи механизм генераторнинг механик тавсифи генератор валидаги куч моменти унинг айланиш частотасига боғлиқлигини ифодалайди. Бундай график манфий соҳада жойлашган.
Бўлаклаб қирқиш прессининг механик тавсифи двигател валидаги буровчи момент МД нинг айланиш частотасига боғлиқлик графигидан иборатдир (7.2б-расм) прессинг стерженли ижрочи механизмининг тавсиф эса пуансонга қўйилган қаршилик (бўлаклаб қирқиш) кучининг диаграммаси кўринишда пуансоннинг кўчишига боғлиқ ҳолда берилган.
Юкни ўзи бўшатувчи кузовни тўнкариш механизмининг двигатели гидроцилиндрдир (7.2-расм). Унинг механик тавсифи двигател кучи FД (суюқлик босими) нинг шток тезлиги v га боғлиқлик графиги кўришида берилган. Ижрочи механизм, яъни бурилувчи таянчдаги кузовнинг механик тавсифи кузов ҳаракатига қаршилик моменти МҚ нинг кузов бурилиш бурчаги φ га боғлиқлигидир. Қаршилик моменти ўзгарувчан катталикдир. У кузов ва ундаги юкнинг оғирлик марказларининг жойлашиши, мазкур катталикларнинг юкни тушириш жараёнида ўзгариши билан аниқланади. Кузовни туширишида график муносабат соҳада жойлашади, чунки кузовнинг оғирлик кучи мусбат иш бажаради. Кузов бирданига тушиб кетмаслиги учун гидроцилиндрга қарши босим берилади. Бу босим тормозловчи эффектни юзага келтиради.
Илова 7.2.
7.2-расм.
Агар механик тавсифи тезликка боғлиқ бўлган куч ёки момент кўринишда тасвирланган бўлса, у ҳолда мазкур куч двигател валнинг ёки машина иш органининг кўчишга боғлиқ бўлмайди деб ҳисобланади. Аксинча, механик тавсиф кўчишга боғлиқ бўлган куч кўринишда берилган бўлса, тезлик ўзгарганда мазкур куч ўзгармасдан қолади.
Двигател кучи ёки фойдали қаршилик кучи (ёки моменти) шу куч қўйилган бўғининг тезлиги ва кўчишига боғлиқ бўлган ҳоллар ҳам учрайди. Бироқ бундай ҳоллар механизм ва машиналар назариясида ўрганилмайди.
Аксарият мисолларда даврий ва нодаврий равишда ишловчи машиналарнинг механик тавсифларидан бири кучнинг тезликка боғлиқлиги, иккинчиси эса кучнинг кўчишига боғлиқлигидир.
