Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi



Download 1,07 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/117
Sana18.07.2021
Hajmi1,07 Mb.
#122742
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   117
Bog'liq
kimyo oqitish nazariyasi va metodikasi fanidan maruzalar matni

Nazorat savollari 
1. Elektrolit va   elektrolitik dissosiasiya  nima? 
2. Dissosilanish darajasi nima va uning ahamiyati nimadan iborat. 
3. Dissosilanish doimiysi deganda   nimani tushinasiz? 
4.  NH
4
OH,  H
2
CO

tipdagi  kuchsiz  elektrolitlar  uchun  dissosilanish  doimiysining 
matematik ifodalarini yozing. 
 
 
 
29-30-ma’ruza 
     Mavzu: Organik moddalar tuzilish nazariyasini o`rganishning ahamiyati.  
 


 
82 
 
Ma’ruza rejasi: 
1.  Organik moddalar tuzilish nazariyasini o`rganishning ahamiyati 
2.  Hozirgi zamon tuzilish nazariyasi organik kimyo kursining  asosi - sifatida 
3.  Izomeriyalar va gomologlar haqidagi tushunchalarni   o`rganish. 
 
O’rganiladigan  asosiy  tushunchalar:  Organik  moddalarning  o’rganilish 
tarixi,  organik    moddalarning  xarakterli  xususiyatlari,  organik  moddalarning 
klassifikasiyasi,  to’yingan,  to’yinmagan  uglevodorodlar.  
Organik  moddalarni  o’rganish  “Anorganik  va  organik  modda”  lardan 
boshlanadi.  O’quv  materialining  o’zi  ham,  uni  bayon  qilish  formasi  ham  yetarli 
darajada    aniq  va  ishonarli  darajada  bo’lishi  lozim.  Kirish  qismining  aniq  
materialida:  
a). “Organik modda”lar tushunchasini oydinlashtirish
b).  Organik moddalarning xarakterli xususiyatlarini alohida qayd qilish
v).    Organik  moddalar  haqidagi  idealistik,  vitalistik  qarashlarning 
asossizligini ko’rsatish; 
g).  Organik  moddalarning  amaliy  ahamiyati  haqida  ba’zi  tasavvurlar  hosil 
qilish lozim.   
  
Organik kimyo taraqqiyotining  asosiy bosqichlari  to`rtta davrga ajratiladi: 
1. Empirik davr- insonning organik moddalar bilan ilk bor tanishuvi,  ularni 
ajratib  olish  va  qayta  ishlash  usullari  o`rganilgan vaqtdan to  organik kimyo fani 
sifatida shakllangunicha (XVIII asrning oxiri). 
2.  Anolitik  davr  -  XVIII  asr  oxiridan  XIX  asrning  60  -  yillargacha.  Bu 
bosqichda  dastlabki  nazariyalar  yaratilib  organik  kimyo  fani    sifatida  shakllana 
boshladi. 
3.  Tuzilish nazariyasi davri - XIX asrning 60 - yillardan to hozirgacha. 
4. Organik kimyo rivojlanishining hozirgi zamon molekulyar atomistik yoki 
ilmiy takomillashuv davri. Organik kimyoning ilmiy takomillashuv davrida asosan 
tuzilish nazariyasi rivojlanadi va o`rganiladi.  
Organik  kimyoni    o`qitishning    tub  mohiyati  uning  mazmunidan  kelib 
chiqadi.  Albatta  anorganik  kimyo  kursida  o`rganilgan  kimyoviy  tushunchalarga 
organik kimyo kursini o`rganishda  ham ehtiyoj seziladi. 
Organik    birikmalarda  boradigan  kimyoviy  reaksiyalar    uni  o`rganishning 
o`ziga  xosligini  ko`rsatadi. Anorganik kimyoda  bo`ladigan kimyoviy reaksiyalar 
qisqa  muddat  ichida  sodir  bo`lsa,  organik  kimyoda  bu  jarayonlar  ancha  vaqtni 
talab etadi. Organik kimyoda predmetlararo aloqadorlik katta ahamiyat kasb etadi. 
Ayniqsa,  bu  bog`lanish  biologiya,  molekulyar  biologiya,  genetika,  fizika,  fan 
tarixi,  organik  sintez,  kimyo  sanoati,  kimyoning  falsafiy  asoslari  kabi  fanlarda 
yaqqol ko`rinadi. 
Organik moddalar tuzilish nazariyasini o`rganishning ahamiyati. 
Organik  moddalarning  tuzilish  nazariyasi  butun  kimyo  kursining  nazariy  
bazasi bo`lib hisoblanadi. Bu nazariya asosida eng muhim kimyoviy tushunchalar 
shakllanadi. Kursni o`rganishning eng muhim soxasi - A.M.Butlerovning organik 
moddalarning    tuzilish  nazariyasining  hozirgi  ahvoli  haqidagi  dastlabki 
nazariyalarni analiz qilishdan boshlanadi. Atom va molekulalar haqidagi dastlabki 


 
83 
 
qarashlar  va  hozirgi  qarashlar  tahlili  natijasida  ular  chog`ishtiriladi.  Moddalar 
xossalarining tarkibi va tuzilishiga bog`liqligiga katta ahamiyat beriladi.  
Kimyoviy 
tuzilish 
nazariyasini 
o`rganishda 
A.M.Butlerov, 
V.V. 
Markovnikov, A.E.Arbuzov singari rus olimlarining xizmatlarini e’tirof etish bilan 
birga,  o’zbek  olimi  A.G’.Maxsumovning  kimyoviy  tuzilish  nazariyasini 
rivojlantirib,  murakkab  zarrachaning  tuzilishi  uning  tarkibiga,  hamda  kimyoviy 
tabiati  elektron  va  fazoviy  tuzilishiga  bog’liq  ekanligini  izohlab  berganligini 
tushintirish o’rinlidir.  
Organik  kimyoni  samarali  o’rganishning  sharoitlari.  Ko`p  sonli 
o`qituvchilar,  metodist  olimlarning  amaliy  faoliyati  bilan  nazariyani  birga  olib 
borishlari natijasida o`qituvchilarga bir qancha yo`llanmalar berilgan. Bular; 
1.  Anorganik kimyo bilan o’zaro aloqadorlikni  ta`minlash. 
2.  Kimyoviy tuzilish nazariyasining shakllanishida tarixiylikga ijodiy yondashish  
3.  Organik  moddalarning  tuzilishi,  ularning  elektron,  fazoviy  tuzilishlarini 
o`rganishda Butlerov g`oyalarini  ochib berish. 
4.  Moddalar  xossalarining  ular  tuzilishiga  bog`liqligini  yoritish.  Organik 
moddalarni bilishda, o`rganishda ichki qarama - qarshiliklarni yoritish. Organik 
sintez, izomeriya hodisalari mohiyatini ochish. 
5.  Ko`rgazmali qurollar, modellar, ekran  ko`rgazmalaridan foydalanish. 
 
Har  bir  fanning  ilmiy  asosini  shu  fanning  tayanch  bilimlari:  tushuncha, 
qonun hamda nazariyalar tashkil etadi. 
Organik kimyoda tushunchalarning tizimi quyidagicha: 
1.  Kimyoviy reaksiyalar qonuniyatlari haqida tushunchalar. 
2.  Yuqori molekulyar  birikmalarni o’rganish. 
3.  Steriokimyoviy tushunchalar. 
4.  Elektron nazariy tushunchalar. 
5.  Kimyoviy tuzulish nazariyasi tushunchalari. 
6.  Har bir tushunchaning alohida belgilari. 
Tizimdagi  tushunchalarning  ichki  mohiyatiga  alohida  e`tibor  bilan  qarash 
lozim. 
Kimyo  fanlari  tizimiga  kiritilgan  “Tovarlarni  kimyoviy  tarkibi  asosida 
sinflash  va  sertifikatlash”  ixtisosligi    O’zbekistonda  yaratilgan  yangi  yunalish 
bo’lib, yuqorida ta’kidlangan 6 milliondan ortiq organik moddalarni ham xalqaro 
iqtisodiy  munosabatlar  uchun  sinflash  va sertifikatlashni takomillashtirishga yo’l 
ochib bermoqda va shu bilan organik kimyo fani rivojiga  salmoqli hissa qo’shish 
imkoniyatlarini yaratmoqda.  
 
 
   
 
 
 
 
 
Izomeriyalar va gomologlarni o`rganish. 
Tarkibida uglerod tutgan 
Noorganik moddalar 
C, CO, CO
2
, H
2
CO

va karbonatlar 
 
Organik moddalar: 
Uglevodorodlar, spirt, 
yog’lar, qandlar va b. 


 
84 
 
 
Organik birikmalrning tuzilish nazariyasi o`rganilganda tarkibi bir xil lekin 
tuzilishi har xil moddalar yoki izomerlar, izomeriya  hodisasi, gomologlar haqidagi 
tushunchalar shakllanadi. 
Tayanch  bilimlar  tushunchalari  asosida izomeriyalar  hodisasi tushunchalari 
rivojlantiriladi. Moddalar haqidagi miqdor va sifat ko`rsatgichiga xos tushunchalar 
rivojlantiriladi. Izomeriya  σ va π  bog`lari haqidagi tushunchalar, fazoviy tuzilish 
nazariyasi ko`rib chiqiladi.   
 Gomologlar  va  izomeriyalar    haqida  tushunchalar  uch  bosqichda  ochib 
boriladi. 
1.  Har bir tushunchaning eng muhim belgisi va aniqligini ajratib ko`rsata bilish. 
2.  Gomologlar va izomerlar orasidagi bog`lanishni ko`rsata bilish. 
3.  Har xil sinfga oid gomologlar va izomerlarning shakllarini o`rganish; 
 
Izomer va izomerlar, gomolog va gomologlar orasidagi belgilar haqida aniq 
tasavvurga  ega bo`lish. 
Izomeriyalarda mavjud: 
1.  Bir xil  sifat tarkib. 
2.  Bir xil miqdoriy tarkib. 
3.  Har xil kimyoviy tuzilish. 
4.  Har xil xossa. 
Gomologlarda mavjud: 
1.  Bir xil  sifat tarkib. 
2.  Bir xil miqdoriy tarkib. 
3.  O`xshash kimyoviy tuzilish. 
4.  Har xil  fizikaviy  xossa. 
5.  O`xshash kimyoviy xossalar. 
 
Organik kimyoda umumlashmalar 
Organik  kimyodan  olingan  bilimlarni  umumlashtirish  mavzusi  maktab 
kursining    yakunlovchi  mavzusi  bo`lib  hisoblanadi.  Bilimlarni  umumlashtirish 
albatta  olgan bilimlarni rivojlantirish shaklida amalga oshiriladi. 
 
Umumlashtirishda  A.M.Butlerov nazariyasining ikki holati amalga oshadi. 
1.  Atom  va  molekulalar  aniq  ketma  -  ketlikda,  o`zlarining  valentliklariga  mos 
birikkan. 
2.  Moddalarning xossalari  birikish ketma - ketligi va atomlarning o`zaro ta`siriga 
bogliq. 
 
Bu holatlar yakunlovchi umumlashmada  quyidagi  holatlarda o`z yechimini 
topadi. 
1.  Atom  va   molekulalar real mavjud bo`lib, ular tarkibsiz emas aniq va ketma  - 
ketlikda tartib  bilan   joylashgan. 
2.  Atomlarning birikishi ular valentligiga mos holatda amalga oshadi. 
3.  Organik  birikmalarda  uglerod  to`rt  valentli,  uning    atomlari  bir  -  biri  bilan 
normal,  tarmoqlangan va yopiq zanjir hosil qilib birikadi. 
4.  Moddaning  xossalari  sifat,  miqdori,  tarkibi  va  molekulalarning  tuzilishiga 
bog`liq. 
5.  Molekulalarning  kimyoviy  tuzilishi,  moddalarning  tuzilish  formulalari  orqali 
ifodalanadi. Har bir modda bitta tuzilish formulasiga ega. 


 
85 
 
6.  Molekulaning  kimyoviy  tuzilishini  o`rganib  boradi.  Uni  kimyoviy  xossalarini 
o`rganish orqali, bir turdan boshqasiga o`tish  hamda sintez mahsulotlari orqali 
aniqlanadi. 
7.  Bir xil tarkibli moddalar  izomeriyalarining tuzilish formulasi har xil bo`ladi. 
8.  Atomlar  o`zaro  yaqinlashib,  elektronlar  buluti  zichligi  orqali  molekula  hosil 
qiladi. 
9.  Yangi molekulada  atomlar  turlicha xossalar namoyon qiladi. 
10. Molekula turg`un  bo`lmasligi mumkin  ularda ichki harakat mavjud. 
Organik kimyo kursining nazariy asosini moddalar tuzilishining hozirgi nazariyasi 
tashkil etadi. 

Download 1,07 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   117




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish