Nazorat savollari
1. Elektrolit va elektrolitik dissosiasiya nima?
2. Dissosilanish darajasi nima va uning ahamiyati nimadan iborat.
3. Dissosilanish doimiysi deganda nimani tushinasiz?
4. NH
4
OH, H
2
CO
3
tipdagi kuchsiz elektrolitlar uchun dissosilanish doimiysining
matematik ifodalarini yozing.
29-30-ma’ruza
Mavzu: Organik moddalar tuzilish nazariyasini o`rganishning ahamiyati.
82
Ma’ruza rejasi:
1. Organik moddalar tuzilish nazariyasini o`rganishning ahamiyati
2. Hozirgi zamon tuzilish nazariyasi organik kimyo kursining asosi - sifatida
3. Izomeriyalar va gomologlar haqidagi tushunchalarni o`rganish.
O’rganiladigan asosiy tushunchalar: Organik moddalarning o’rganilish
tarixi, organik moddalarning xarakterli xususiyatlari, organik moddalarning
klassifikasiyasi, to’yingan, to’yinmagan uglevodorodlar.
Organik moddalarni o’rganish “Anorganik va organik modda” lardan
boshlanadi. O’quv materialining o’zi ham, uni bayon qilish formasi ham yetarli
darajada aniq va ishonarli darajada bo’lishi lozim. Kirish qismining aniq
materialida:
a). “Organik modda”lar tushunchasini oydinlashtirish;
b). Organik moddalarning xarakterli xususiyatlarini alohida qayd qilish;
v). Organik moddalar haqidagi idealistik, vitalistik qarashlarning
asossizligini ko’rsatish;
g). Organik moddalarning amaliy ahamiyati haqida ba’zi tasavvurlar hosil
qilish lozim.
Organik kimyo taraqqiyotining asosiy bosqichlari to`rtta davrga ajratiladi:
1. Empirik davr- insonning organik moddalar bilan ilk bor tanishuvi, ularni
ajratib olish va qayta ishlash usullari o`rganilgan vaqtdan to organik kimyo fani
sifatida shakllangunicha (XVIII asrning oxiri).
2. Anolitik davr - XVIII asr oxiridan XIX asrning 60 - yillargacha. Bu
bosqichda dastlabki nazariyalar yaratilib organik kimyo fani sifatida shakllana
boshladi.
3. Tuzilish nazariyasi davri - XIX asrning 60 - yillardan to hozirgacha.
4. Organik kimyo rivojlanishining hozirgi zamon molekulyar atomistik yoki
ilmiy takomillashuv davri. Organik kimyoning ilmiy takomillashuv davrida asosan
tuzilish nazariyasi rivojlanadi va o`rganiladi.
Organik kimyoni o`qitishning tub mohiyati uning mazmunidan kelib
chiqadi. Albatta anorganik kimyo kursida o`rganilgan kimyoviy tushunchalarga
organik kimyo kursini o`rganishda ham ehtiyoj seziladi.
Organik birikmalarda boradigan kimyoviy reaksiyalar uni o`rganishning
o`ziga xosligini ko`rsatadi. Anorganik kimyoda bo`ladigan kimyoviy reaksiyalar
qisqa muddat ichida sodir bo`lsa, organik kimyoda bu jarayonlar ancha vaqtni
talab etadi. Organik kimyoda predmetlararo aloqadorlik katta ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, bu bog`lanish biologiya, molekulyar biologiya, genetika, fizika, fan
tarixi, organik sintez, kimyo sanoati, kimyoning falsafiy asoslari kabi fanlarda
yaqqol ko`rinadi.
Organik moddalar tuzilish nazariyasini o`rganishning ahamiyati.
Organik moddalarning tuzilish nazariyasi butun kimyo kursining nazariy
bazasi bo`lib hisoblanadi. Bu nazariya asosida eng muhim kimyoviy tushunchalar
shakllanadi. Kursni o`rganishning eng muhim soxasi - A.M.Butlerovning organik
moddalarning tuzilish nazariyasining hozirgi ahvoli haqidagi dastlabki
nazariyalarni analiz qilishdan boshlanadi. Atom va molekulalar haqidagi dastlabki
83
qarashlar va hozirgi qarashlar tahlili natijasida ular chog`ishtiriladi. Moddalar
xossalarining tarkibi va tuzilishiga bog`liqligiga katta ahamiyat beriladi.
Kimyoviy
tuzilish
nazariyasini
o`rganishda
A.M.Butlerov,
V.V.
Markovnikov, A.E.Arbuzov singari rus olimlarining xizmatlarini e’tirof etish bilan
birga, o’zbek olimi A.G’.Maxsumovning kimyoviy tuzilish nazariyasini
rivojlantirib, murakkab zarrachaning tuzilishi uning tarkibiga, hamda kimyoviy
tabiati elektron va fazoviy tuzilishiga bog’liq ekanligini izohlab berganligini
tushintirish o’rinlidir.
Organik kimyoni samarali o’rganishning sharoitlari. Ko`p sonli
o`qituvchilar, metodist olimlarning amaliy faoliyati bilan nazariyani birga olib
borishlari natijasida o`qituvchilarga bir qancha yo`llanmalar berilgan. Bular;
1. Anorganik kimyo bilan o’zaro aloqadorlikni ta`minlash.
2. Kimyoviy tuzilish nazariyasining shakllanishida tarixiylikga ijodiy yondashish
3. Organik moddalarning tuzilishi, ularning elektron, fazoviy tuzilishlarini
o`rganishda Butlerov g`oyalarini ochib berish.
4. Moddalar xossalarining ular tuzilishiga bog`liqligini yoritish. Organik
moddalarni bilishda, o`rganishda ichki qarama - qarshiliklarni yoritish. Organik
sintez, izomeriya hodisalari mohiyatini ochish.
5. Ko`rgazmali qurollar, modellar, ekran ko`rgazmalaridan foydalanish.
Har bir fanning ilmiy asosini shu fanning tayanch bilimlari: tushuncha,
qonun hamda nazariyalar tashkil etadi.
Organik kimyoda tushunchalarning tizimi quyidagicha:
1. Kimyoviy reaksiyalar qonuniyatlari haqida tushunchalar.
2. Yuqori molekulyar birikmalarni o’rganish.
3. Steriokimyoviy tushunchalar.
4. Elektron nazariy tushunchalar.
5. Kimyoviy tuzulish nazariyasi tushunchalari.
6. Har bir tushunchaning alohida belgilari.
Tizimdagi tushunchalarning ichki mohiyatiga alohida e`tibor bilan qarash
lozim.
Kimyo fanlari tizimiga kiritilgan “Tovarlarni kimyoviy tarkibi asosida
sinflash va sertifikatlash” ixtisosligi O’zbekistonda yaratilgan yangi yunalish
bo’lib, yuqorida ta’kidlangan 6 milliondan ortiq organik moddalarni ham xalqaro
iqtisodiy munosabatlar uchun sinflash va sertifikatlashni takomillashtirishga yo’l
ochib bermoqda va shu bilan organik kimyo fani rivojiga salmoqli hissa qo’shish
imkoniyatlarini yaratmoqda.
Izomeriyalar va gomologlarni o`rganish.
Tarkibida uglerod tutgan
Noorganik moddalar
C, CO, CO
2
, H
2
CO
3
va karbonatlar
Organik moddalar:
Uglevodorodlar, spirt,
yog’lar, qandlar va b.
84
Organik birikmalrning tuzilish nazariyasi o`rganilganda tarkibi bir xil lekin
tuzilishi har xil moddalar yoki izomerlar, izomeriya hodisasi, gomologlar haqidagi
tushunchalar shakllanadi.
Tayanch bilimlar tushunchalari asosida izomeriyalar hodisasi tushunchalari
rivojlantiriladi. Moddalar haqidagi miqdor va sifat ko`rsatgichiga xos tushunchalar
rivojlantiriladi. Izomeriya σ va π bog`lari haqidagi tushunchalar, fazoviy tuzilish
nazariyasi ko`rib chiqiladi.
Gomologlar va izomeriyalar haqida tushunchalar uch bosqichda ochib
boriladi.
1. Har bir tushunchaning eng muhim belgisi va aniqligini ajratib ko`rsata bilish.
2. Gomologlar va izomerlar orasidagi bog`lanishni ko`rsata bilish.
3. Har xil sinfga oid gomologlar va izomerlarning shakllarini o`rganish;
Izomer va izomerlar, gomolog va gomologlar orasidagi belgilar haqida aniq
tasavvurga ega bo`lish.
Izomeriyalarda mavjud:
1. Bir xil sifat tarkib.
2. Bir xil miqdoriy tarkib.
3. Har xil kimyoviy tuzilish.
4. Har xil xossa.
Gomologlarda mavjud:
1. Bir xil sifat tarkib.
2. Bir xil miqdoriy tarkib.
3. O`xshash kimyoviy tuzilish.
4. Har xil fizikaviy xossa.
5. O`xshash kimyoviy xossalar.
Organik kimyoda umumlashmalar
Organik kimyodan olingan bilimlarni umumlashtirish mavzusi maktab
kursining yakunlovchi mavzusi bo`lib hisoblanadi. Bilimlarni umumlashtirish
albatta olgan bilimlarni rivojlantirish shaklida amalga oshiriladi.
Umumlashtirishda A.M.Butlerov nazariyasining ikki holati amalga oshadi.
1. Atom va molekulalar aniq ketma - ketlikda, o`zlarining valentliklariga mos
birikkan.
2. Moddalarning xossalari birikish ketma - ketligi va atomlarning o`zaro ta`siriga
bogliq.
Bu holatlar yakunlovchi umumlashmada quyidagi holatlarda o`z yechimini
topadi.
1. Atom va molekulalar real mavjud bo`lib, ular tarkibsiz emas aniq va ketma -
ketlikda tartib bilan joylashgan.
2. Atomlarning birikishi ular valentligiga mos holatda amalga oshadi.
3. Organik birikmalarda uglerod to`rt valentli, uning atomlari bir - biri bilan
normal, tarmoqlangan va yopiq zanjir hosil qilib birikadi.
4. Moddaning xossalari sifat, miqdori, tarkibi va molekulalarning tuzilishiga
bog`liq.
5. Molekulalarning kimyoviy tuzilishi, moddalarning tuzilish formulalari orqali
ifodalanadi. Har bir modda bitta tuzilish formulasiga ega.
85
6. Molekulaning kimyoviy tuzilishini o`rganib boradi. Uni kimyoviy xossalarini
o`rganish orqali, bir turdan boshqasiga o`tish hamda sintez mahsulotlari orqali
aniqlanadi.
7. Bir xil tarkibli moddalar izomeriyalarining tuzilish formulasi har xil bo`ladi.
8. Atomlar o`zaro yaqinlashib, elektronlar buluti zichligi orqali molekula hosil
qiladi.
9. Yangi molekulada atomlar turlicha xossalar namoyon qiladi.
10. Molekula turg`un bo`lmasligi mumkin ularda ichki harakat mavjud.
Organik kimyo kursining nazariy asosini moddalar tuzilishining hozirgi nazariyasi
tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |