Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi

O’rganiladigan  asosiy  tushunchalar:  Qishloq  xo’jaligini  kimyolashtirish 
asoslari  haqidagi  tushunchalarni  o’rganish,  tuproqning    kimyoviy  tarkibi, 
fotosintez,  mineral  o’g’itlar,  ularning  tarkibi,  ahamiyati  va  ularni  ishlab 
chiqarishning kimyoyiv mohiyati. 
 
Ta’lim to’g’risidagi qarorlar mamlakatimiz qishloq xo’jaligini rivojlantirish 
munosabati bilan kimyo kursida dars berish jarayonida kimyo o’qituvchisi oldida 
muhim vazifalar turadi: 
 
a).  o’quvchilarni  kimyoning  qishloq  xo’jaligimizda  tutgan  roli  bilan 
tanishtirish- ishlab chiqarishning  kimyolashtirishning ilmiy asoslarini ochish; 
 
b).  o’quvchilarni  bu ishlab chiqarishda zarur bo’ladigan bir qator masalalar 
bilan qurollantirish; 
 
v).  o’quvchilarni  qishloq    xo’jaligi  mehnatiga  muhabbat  qo’yadigan  qilib 
tarbiyalash kerak; 
 
Qishloq    xo’jaligini  kimyolashtirish  tuproq,  ekin    hayvonlarga-  qishloq 
xo’jaligi ekinlarining zararkunandalariga, yovvoyi o’tlar va boshqalarga kimyoviy 
ta’sir    ko’rsatish    yo’li  bilan  ekinlar  hosilini  oshirish  va  qishloq  xo’jaligi 
hayvonlari  mahsuldorligini  oshirishga  qaratilgan  bir  butun  kompleks  tadbirlarni 
o’z ichiga oladi: 
 
O’quvchilar qishloq    xo’jaligini  kimyolashtirish  masalalarining  hammasi 
bilan emas, balki faqat kimyo o’quv kursiga kiritilgan o’quv dasturidan tashqariga 
chiqmaydigan  va  o’quvchilar  uchun  qiyinlik  qilmaydigan  masalalar  bilan 
tanishtiriladi,  chunki  umumiy  o’rta  ta’lim  maktabining  asosiy  vazifasi  kimyo 
asoslarining  o’zlashtirilishini  ta’minlashdan iboratdir. 
 
Kimyo  o’quv  kursida  qishloq    xo’jaligini  kimyolashtirish  asoslariga 
quyidagilar kiradi: 
 
1.   Tuproqning  kimyoviy tarkibi, tuproqqa ohak va  gips solish jarayonlari 
va kimyoviy mohiyatlari; 
 
2.  Kimyoviy  elementlar:  azot,  fosfor,  kaliy,  kislorod  va  vodorodning 
o’simliklar rivojlanishiga ta’siri. 
 
3.  Qishloq xo’jalik ekinlari uchun kerak bo’ladigan kimyoviy elementlarni 
tabiatda  eng  ko’p  tarqalgan eng muhim birikmalari. 
 
4.  Qishloq  xo’jalik ekinlari uchun kerak bo’lgan kislorod, azot, uglerod va 
boshqa elementlarning  tabiatda aylanishida o’simlik va hayvonlarning roli. 
 
5.  Fotosintez,  uning  ahamiyati  va  mohiyati,  uglevodlar,  yog’lar  va  oqsillar 
sintezida o’simlik va hayvonlarning roli. 
 
6.  Mineral    o’g’itlar  (ularning  tarkibi,  ahamiyati  va  ularni  ishlab 
chiqarishning kimyoviy mohiyati). 

---

 
90 
 
 
7.  Qishloq xo’jalik ekinlarida bo’ladigan kasalliklar va zararkunandalarga 
qarshi kurashishning eng muhim kimyoviy vositalari (ularning tarkibi, xossalari va 
organizmga  ko’rsatadigan ta’siri) 
 
8. Qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi va rivojlanishini tartibga soladigan 
kimyoviy vositalar. 
 
9.  O’simliklarda  bo’ladigan  kasalliklar  va  zararkunandalarga  qarshi 
kurashishning kimyoviy usullari: urug’larni dorilash, dudlash, tutun bilan qoplash 
va kimyoviy o’toq. 
 
10. Qishloq xo’jalik  mahsulotlarini qayta ishlash: shakar, kraxmal, gidroliz 
spirt,  sovun  ishlab  chiqarish,  sellyuloza,  yog’lar,  oqsillar  va  boshqalar  qishloq 
xo’jalik  mahsulotlarini qayta ishlashning mohiyati 
 
Kimyo  o’qituvchisi  o’quv  materialini  qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarishi 
masalalari bilan sistemali ravishda bog’lab boradi – bu ishlab chiqarishning ilmiy 
asoslarini o’quvchilar oldida asta- sekin ocha  boradi. 
 
O’quvchilarni  qishloq  xo’jaligini  kimyolashtirish  asoslari  bilan  umumiy 
sistema  asosida tushuntirib boriladi. 
 
O’quvchilar  tuproqning    kimyoviy  asoslari  bilan  asosan  sinfdan  tashqari 
mashg’ulotlar jarayonida  tanishadilar. 
 
Darslik    o’quvchilarni  amaliy  hayotdan  ajratib  qo’ymasligi  kerak:  u 
o’quvchilarni qishloq xo’jaligida keng qo’llaniladigan eng muhim moddalar bilan, 
shuningdek,  jahonda  eng  mexanizasiyalashgan  bizni  qishloq  xo’jalik  ishlab 
chiqarishimizni yanada rivojlantirish uchun yangidan-yangi, keng perespektivalar 
ochib beradigan moddalar bilan tanishtirish zarur. 
 
O’quvchilar  dasturda  nazarda  tutilgan  mineral    o’g’itlar  bilan  birin-  ketin 
tanishib chiqadilar. 
 
Kimyo  kursida  ammiakli  selitra  ishlab  chiqarish  hamda  superfosfat  ishlab 
chiqarish mavzulari alohida o’tiladi. 
Anorganik  kimyo  kursida  «Fosfor  va  uning  birikmalari»,  «Fosforli 
o’g’itlar»  kabi  mazkur  asarda  ko’rsatilgan  fosfarit  xom  ashyosi  to’g’risadagi 
ma’lumotlardan  foydalanish  mumkin.Chunonchi  Respublikamizning  fosfaritlarga 
boy  ekanligi,  mamlakatimizda  zahiralari  300  million  tonnaga  yaqin  bo’lgan 
fosforit  konlari  borligini  ko’rsatib  o’tish  kerak.  Qizilqumda    fosfarit  kombinati 
qurilib,  mahsulot  berayotganligi,  va  eng  muhim  fosforli  o’g’itlar-  ammofos  va 
ammoniylashtirilgan  superfosfat  ishlab  chiqaradigan  juda  katta  korxonalar 
(Olmaliq  mineral  o’g’itlar  kombinati,  Samarqand  kimyo  zavodi)  mavjudligini 
ta’kidlab o’tish lozim.Bu kimyo korxonalarida boyitilgan fosforit mamlakatimizda 
(Olmaliq  kon-metallurgiya      kombinati,  Samarqand  kimyo  zavodi,  Qo’qon 
superfosfat  zavodi)  ishlab  chiqariladigan  sulfat  kislota  bilan  qayta  ishlanadi  va 
undan ekstraksion usul yordamida fosfat kislota olinadi: 
Ca
3
(PO
4
)
2
  + 3H
2
SO
4 
=  2H
3
PO
4  
+ 3CaSO
4
 
 
Hosil  bo’lgan  fosfat  kislota  CaSO
4 
cho’kasidan  ajratilib,  ammiak  eritmasi 
(ammiak  Chirchiq  shahridagi  «Elektrokimyosanoati»,  Navoiy  shahridagi 
«Navoiyazot»  va  Farg’ona    shahridagi  «Azot»  ishlab  chiqarish  birlashmalarida 
sintez qilinadi) bilan ishlanib undan ammofos og’iti olinadi. 

---

 
91 
 
H
3
PO
4
 + NH
4
OH = NH
4
H
2
PO
4 
+ H
2
O 
        NH
4
H
2
PO
4
 +
 
NH
4
OH = (NH
4
)
2
HPO
4
 + H
2
O 
Ushbu  o’g’itjar  (NH
4
H
2
PO
4
  –  ammofos,  (NH
4
)
2
HPO
4
  –  diammofos)  
tarkibida  o’simliklarning  o’sishi  va  rivoshlanishi  uchun  zarur  bo’lgan 
elementlardan  azot  (12-21%)  va  (53-58%  P
2
O
5   
holida)  bo’lib,  ularning  keng 
ko’lamda qo’llanilishi evaziga dehqonchilikda katta muvaffaqiyatlarga erishiladi. 
 
Kimyo  o’qituvchisining  yaxshi  rahbarligida  qishloq  xo’jaligiga  oid 
mavzularda  o’tkaziladigan  mashg’ulotlar  o’quvchilarga  politexnik  tayyorgarlik 
berish  vazifasini  hal  qilish  va  ularning  kelajakda  o’zlari  uchun  kasb  tanlab 
olishlariga imkon beradi.