Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi

Kimyoviy o’zaro bog’liqlik asosida quyidagi sxemani tuzish mumkin: 
 
 
 
 
Tp 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kimyoviy elementlar 
Oddiy elementlar 
Metallar 
Metallmaslar 
Tuzlar 
Metallar 
oksidlari (asosli 
oksidlar)
 
Metallmaslar 
oksidlari (kislotali 
oksidlar) 

---

 
93 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu sxemada oddiy moddalar, oksid, kislota,  asos, tuzlar o’zaro bog’liqligi 
o’z aksini topgan. Raqamlar orqali esa moddalarning bir birlari bilan o’zaro ta`siri 
natijasida  hosil qilish mumkinligi o’z ifodasini topgan.  
 
Ana shu umumlashtirish orqali o’quvchilarda anorganik birikmalarning eng 
muhim  sinflari  haqidagi  tushunchalar  yaqqol  ifodalanib  shakllanadi.  Anorganik 
birikmalarning  eng  muhim  sinflariga  doir  tushunchalarni  umumlashtirish  ikki 
holatda namoyon bo’ladi;  
 
Avvalo  har  bir  tushunchaning  hosil  bo’lishi, so’ngra  esa  tushunchalar  
tizimining shakllanishi  natijasida tarkib topadi. 
 
Anorganik birikmalarning eng muhim sinflariga  oid bilimlarni ularning bir-
biridan  ajratib  o’rganib  bo’lmaydi.  Bir  sinf  haqidagi  tushunchalar  shakllanishi 
jarayonida  ikkinchi  sinf  haqidagi  tushunchalar  ham  shakllana  boradi.  Natijada 
tushunchalar  tizimi  hosil  bo’ladi.  Shu    sababli    o’quvchi  har  bir  tushuncha 
haqidagi  bilimlar  yig’indisidan  umumiy,  shu  sinf  haqidagi  tushunchalar  tizimi 
haqida  yakuniy  xulosalar  chiqaradi.  Natijada  o’quvchida  jonli  kuzatishdan 
abstrakt fikrlash, tafakkur orqali tushunchalar haqida umumlashmalar shakllanadi.  
 
Oksidlar. 
O’quvchilar  oksidlar  haqidagi  dastlabki  ma`lumotlarni 
darslikning  7-sinfida oladilar. 
 
Keyin  oksidlar  haqidagi  tushunchalar  kislorodning  kimyoviy  xossalarini 
o’rganish  jarayonida  uchraydi.  Oksidlar  tushunchasining  mohiyatini  o’quvchilar   
kislorodning olinishi va xossalari mavzusini o’rganish darsida tushunadilar. 
 
O’quvchi 
oksidlarning 
tarkibi 
haqida 
ma`lumotni 
kislorodning 
laboratoriyada olinishi haqidagi ma`lumotlar bilan birga egallaydi. 
1.  Toza  suvni  o’zgarmas  elektr  toki  yordamida  parchalaganda  vodorod  va 
kislorod hosil bo’lishi; 
2.  Simob  oksidini  qizdirishda  simob  va  kislorod  hosil  bo’lishini  o’rganib 
shunday  xulosaga  kelinadiki,  oksidlar  ikki  elementdan  tashkil  topganligi,  yoki 
uglerodning  kislorod  bilan  birikishi,  oltingugurtning  kislorod  bilan  birikishi; 
fosforning  kislorod  bilan  birikishi  natijalarida  oksidlar  hosil  bo’lishini  anglab 
yetadilar.  
Natijada shunday xulosaga kelinadiki: 
 
Biri  kislorod  bo’lgan  ikki  element  atomidan  tashkil  topgan  murakkab  moddalar