98
b). Laboratoriya ishlarini bajarishda asbob-uskunalardan to’g’ri foydalanish,
xlor moddasi bilan tajribalar o’tkazishda ehtiyot choralarini qo’llash kabi
xislatlarni tarbiyalash.
Mavzuni tushuntirishda D.I.Mendeleev elementlar davriy sistemasidan,
ladoratoriyada xlorid kislotadan xlor olishda ishlatiladigan asbob-uskuna va
reaktivlardan, xlorning natriy, mis va temir bilan birikishida qo’llaniladigan
laboratoriya asboblari va reaktivlardan, xlorning moddalar bilan birikishi va
ishlatilishiga doir chizmalardan foydalaniladi. O’quvchilarni xlorning xossalarini
uning davriy sistemadagi o’rni, atomlarning tuzilishiga asoslanib, oldindan
aytishga
o’rgatiladi. Xlorning xossalari, uning birikmalarining xossalarini bashorat qila
bilish bundan keyingi elementlar va ularning xossalarini shu metod bilan
o’rganish, ya'ni didaktikadagi diduksiya metodidan induksiya metodi tomon
borish prinsipiga o’quvchilarni tayyorlashda ahamiyati katta.
Bu darsda quyidagi ma'lumotlar o’quvchilarga singdiriladi.
1.
Xlor tabiatda xloridlar tarkibida uchraydi. Natriy xlorid, kaliy xlorid,
silvinit,
karnallit, magniy xlorid hamda yer qobig’ida 0,45 foiz miqdorda uchraydi.
2.
Xlorning laboratoriyada olinishi namoyish qilinib ko’rsatiladi va
kimyoviy
reaksiya
tenglamasi yozib, tushuntiriladi;
O
H
CI
MnCI
O
Mn
CI
H
t
2
2
2
4
1
4
3.
Xlorning fizikaviy xossalari - oddiy sharoitda sariq yashil tusli, o’tkir hidli
zaharli, gazsimon modda, u havodan 2,5 hajm xlor eriydi. Xlor 0,6
atmosfera bosimida uy temperaturasida suyuqlikka aylanadi. U ballon yoki
sisternalarda tashiladi.
4.
Xlorning kimyoviy xossalari (chizma yordamida, laboratoriyada namoyish
tajribalari o’tkazilib, tushuntiriladi), xlorning oddiy moddalar bilan
birikishi. Masalan, barcha
metallar bilan birikib, tuz hosil qilishi.
CI
Na
CI
Na
2
2
2
0
Bunda natriy metali qaytaruvchi - oksidlanadi, xlor esa oksidlovchi -
qaytariladi.
b). xlor vodorod bilan birikadi:
CI
Na
CI
H
2
0
2
0
2
Xlor molekulasidagi kovalent bog’ uzilgach, atom holidagi xlor molekula
holidagi xlorni parchalab boraveradi. (Shu o’rinda zanjir reaksiyalar haqida
tushuncha berish mumkin). Hosil bo’lgan xlorid suvda eritilib, xlorid kislota
hosil qilinadi.
Xlorning murakkab moddalar bilan birikishi:
a). xlorning suv bilan birikishi:
CI
2
+ H
2
O → HCI + HCIO
x
lorid kislota gipoxlorid kislota
Gipoxlorid kislota
kuchli oksidlovchi
99
HCIO → HCI + O
b). xlor ishqorlar bilan birikadi:
2KOH + CI
2
→ KCIO + KCI + H
2
O
6KOH + 3CI
2
→ KCIO
3
+ 5KCI + 3H
2
O
v) xlor tuzlardan brom va iodni siqib chiqaradi:
2 KBr + CI
2
→ 2 KCI + Br
2
2 KJ + CI
2
→ 2 KCI + J
2
Vodorod xlorid. Avogadro qonuni (gazlarning molyar hajmi)" mavzusida:
a). O’quvchilarda vodorod xloridning formulasi, molekulyar tuzilishi,
sanoat va laboratoriyada olinishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari, ishlatilishi
haqida ma'lumot berish, vodorod xlorid misolida gazlar haqidagi Avogadro
qonunining mohiyatini tushuntirish, gazlarning molyar hajmi xususida bilim
berish;
b), v). Vodorod xlorid bilan ishlashda, uni hosil qilishda texnika xavfsizligi
qoidalariga rioya qilish, gazlarni hisoblash bo’yicha olib boradigan hisob -
kitoblarni amalga oshirish malakalarini tarbiyalash:
Darsni suhbatdan boshlab, o’quvchilarni xlorning vodorod bilan birikish
imkoniyati, uning borish mexanizmi, xlorning suv bilan birikish reaksiyasi haqida
savol-javob o’tkazish, muhokama yuritish kerak.
Shuningdek, vodorod xlorid molekulasi hosil bo’lishidagi kimyoviy
bog’lanish va kristall panjaralar tipi, vodorod xloridning suvda erishi va hosil
bo’lgan eritma haqidagi bilimlarni yuzaga chiqarish lozim.
O’qituvchi reja asosida quyidagilarni tushuntiradi:
1.
Vodorod xloridning galogen vodorodlar ichida
eng muhimi suvdagi eritmasi
xlorid kislotadir, uning formulasi HCI elektron (H :CI) qutbli kovalent
bog’lanishdagi modda.
2.
Vodorodning xlorda yonishi, H
2
+ CI
2
→ 2 HCI
Vodorod xlorid laboratoriyada osh tuziga sulfat kislota qo’shib qizdirish natijasida
olinina
3.
Vodorod xloridning fizikaviy xossalarini tushuntirishda uning rangsiz,
havodan og’ir, o’tkir hidli, suvda juda yaxshi eriydigan gaz ekanligi alohida
aytiladi.
4.
Vodorod xlorid gazsimon modda bo’lganligi sababli oddiy sharoitda
metallar va oksidlar bilan reaksiyaga kirishmaydi.
5.
Vodorod xlorid asosan xlorid kislota hosil qilish, plastmassa va kauchuk
ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
6.
O’qituvchi vodorod xlorid gazi misolida har qanday gazning bir moli
normal sharoitda 22,4 l.hajmni egallashi haqidagi Avogadro qonunining kashf
etilishi, uning mohiyati, ahamiyati hamda bu qonun yordamida olib boriladigan
hisoblash ishlarini tushuntiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: