Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi


O’rganiladigan  asosiy  tushunchalar



Download 1,07 Mb.
Pdf ko'rish
bet111/117
Sana18.07.2021
Hajmi1,07 Mb.
#122742
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   117
Bog'liq
kimyo oqitish nazariyasi va metodikasi fanidan maruzalar matni

O’rganiladigan  asosiy  tushunchalar:  Galogenlarning  maktab  kimyo 
kursida  o’qitilishining  maqsad  va  vazifalari,  galogenlarning  davriy  sistemadagi 
o’rni,  xlor,  uning  xossalari,  tabiatda  uchrashi  va  ishlatilishi,  galogenlarning 
oksidlovchilik  xossalari, vodorod xlorid va unung xossalari 
Ma`lumki,  o’rta  maktab  noorganik  kimyo  kursining  ilmiy  asosini 
D.I.Mendeleev  elementlar  davriy  qonuni  va  atom  tuzilish  nazariyasi  tashkil 
qiladi.  Shu  sababli  bundan  keyingi  mavzularni  o’rganishda  davriy  qonun  va 
atom 
tuzilish 
nazariyasi 
haqidagi 
bilimlar 
tayanch 
qilib 
olinadi. 
“Galogenlarning umumiy xarakteristikasi” mavzusida:  
a).  O’quvchilarga  galogenlarning  davriy  sistemadagi  o’rni,  atomlarining 
tuzilishi,  energetik  pog’onalarda  elektronlarning  joylashishi,  ularning  kuchli 
oksidlovchi  ekanligi  hamda  metallar  bilan  birikib  tuz  hosil  qilishi  haqida  bilim 
berish;  
b).  O’quvchilarda  galogenlarning  davriy  sistema  va  atom  tuzilish 
nazariyasiga muvofiq xossalarini oldindan ayta olish malakalarini shakllantirish.  
Galogenlar  kimyoviy  elementlar  davriy  sistemasining  VII  guruh  asosiy 
guruhchasini tashkil qiladi.  
Galogenlar atomlarida elektronlarning taqsimlanishi: 
Ftor:     + 9 F     2e7e                1s
2
/2s
2
2p

Xlor:     + 17CI  2e8e7e            1s
2
/2s
2
/2p
6
/3s
2
3p
5
3d
0
 
Brom:   + 35 Br  2e8e18e7e        …  3d
10
/4s
2
4p
5
4d
0
   
Yod:     +  53 J   2e8e18e18e7e   …  4d
10
/5s
2
5p
5
5d
0
 
 
Galogenlarning tashqi elektron qobig’ida 7 ta elektron mavjud.  
O’ziga yaqin inert gaz atom tuzilishi holatini olish uchun galogenlarda bitta 
elektron  yetishmaydi.  Galogenlarni  shu  davrdagi  metallar  bilan  solishtirsak, 
bularning  yadro  zaryadi  katta,  atom  radiusida  bittadan  juftlashmagan  elektron 
mavjud.  Shu  sababli  bitta  elektronni  tez  qabul  qilib,  o’zining  tashqi  elektron 
qavatini sakkiztaga yetkazib oladi.  
Galogenlar  juda  kuchli  oksidlovchilardir.  Ularning  oksidlovchilik  xossasi 
atom radiusining kichiklashib borgani sayin kuchayib boradi. Galogenlar kislorod 
bilan musbat zaryadli birikma hosil qiladi.  
«Xlor, uning xossalari, tabiatda uchrashi va ishlatilishi» mavzusida: 
a). Darsda o’quvchilarga barcha galogenlar ichida ahamiyatlisi, xlor haqida, 
uning  davriy  sistemadagi  o’rni,  olinishi,  xossalari,  oddiy  va  murakkab  moddalar 
bilan  birikishi,  tabiatda  uchrashi  va  ishlatilishi  haqida  ma`lumot  berish,  xlorning 
kimyoviy xossalarini xarakterlovchi reaksiya tenglamalarini tuzishni o’rgatish; 


 
98 
 
b). Laboratoriya ishlarini bajarishda asbob-uskunalardan to’g’ri foydalanish, 
xlor  moddasi  bilan  tajribalar  o’tkazishda  ehtiyot  choralarini  qo’llash  kabi 
xislatlarni tarbiyalash.     
      
Mavzuni  tushuntirishda  D.I.Mendeleev  elementlar  davriy  sistemasidan, 
ladoratoriyada  xlorid  kislotadan  xlor  olishda  ishlatiladigan  asbob-uskuna  va 
reaktivlardan,  xlorning  natriy,  mis  va  temir  bilan  birikishida  qo’llaniladigan 
laboratoriya  asboblari  va  reaktivlardan,  xlorning  moddalar  bilan  birikishi  va 
ishlatilishiga  doir  chizmalardan  foydalaniladi.  O’quvchilarni  xlorning  xossalarini 
uning  davriy  sistemadagi  o’rni,  atomlarning  tuzilishiga  asoslanib,  oldindan 
aytishga  
o’rgatiladi.  Xlorning  xossalari,  uning  birikmalarining  xossalarini  bashorat  qila 
bilish  bundan  keyingi  elementlar  va  ularning  xossalarini  shu  metod  bilan 
o’rganish,          ya'ni  didaktikadagi  diduksiya  metodidan  induksiya  metodi  tomon 
borish prinsipiga  o’quvchilarni tayyorlashda ahamiyati katta. 
Bu darsda quyidagi ma'lumotlar o’quvchilarga singdiriladi. 
1. 
Xlor tabiatda xloridlar tarkibida uchraydi. Natriy xlorid, kaliy xlorid, 
silvinit,  
karnallit,  magniy xlorid hamda yer qobig’ida 0,45 foiz miqdorda uchraydi. 
2. 
Xlorning laboratoriyada olinishi namoyish qilinib ko’rsatiladi va kimyoviy 
reaksiya tenglamasi yozib, tushuntiriladi;  
 
 
 
O
H
CI
MnCI
O
Mn
CI
H
t
2
2
2
4
1
4







 
 
3. 
Xlorning fizikaviy xossalari  - oddiy sharoitda sariq yashil tusli, o’tkir hidli 
zaharli,  gazsimon  modda,  u  havodan  2,5  hajm  xlor  eriydi.  Xlor  0,6 
atmosfera  bosimida uy temperaturasida suyuqlikka aylanadi. U ballon yoki 
sisternalarda tashiladi. 
4. 
Xlorning  kimyoviy  xossalari  (chizma  yordamida,  laboratoriyada  namoyish 
tajribalari  o’tkazilib,  tushuntiriladi),  xlorning  oddiy  moddalar  bilan 
birikishi. Masalan, barcha metallar bilan birikib, tuz hosil qilishi. 
 




CI
Na
CI
Na
2
2
2
0
 
 
Bunda  natriy  metali  qaytaruvchi  -  oksidlanadi,  xlor  esa  oksidlovchi  - 
qaytariladi. 
 
b). xlor vodorod bilan birikadi:    




CI
Na
CI
H
2
0
2
0
2
     
 
 
Xlor  molekulasidagi  kovalent  bog’  uzilgach,  atom  holidagi  xlor  molekula 
holidagi  xlorni  parchalab  boraveradi.  (Shu  o’rinda  zanjir  reaksiyalar  haqida 
tushuncha  berish  mumkin).    Hosil  bo’lgan  xlorid  suvda  eritilib,  xlorid    kislota 
hosil qilinadi. 
 
 
Xlorning murakkab moddalar bilan birikishi: 
a). xlorning suv bilan birikishi: 
CI
2
 + H
2
 O  →    HCI   +        HCIO 
                                                         x
lorid kislota                gipoxlorid kislota
 
 
 
 
Gipoxlorid kislota kuchli oksidlovchi 


 
99 
 
 
 
 
 
     HCIO →  HCI + O 
b). xlor ishqorlar bilan birikadi: 
    2KOH + CI
2  
→   KCIO + KCI + H
2

6KOH + 3CI
2
→ KCIO
3
 + 5KCI + 3H
2

v) xlor tuzlardan brom va iodni siqib chiqaradi: 
        2 KBr + CI
2
 →    2 KCI + Br

                            2 KJ +  CI
2
   →    2 KCI + J

 
 
Vodorod xlorid. Avogadro qonuni (gazlarning molyar hajmi)" mavzusida: 
a).  O’quvchilarda  vodorod  xloridning  formulasi,  molekulyar  tuzilishi, 
sanoat  va  laboratoriyada  olinishi,  fizikaviy  va  kimyoviy  xossalari,  ishlatilishi 
haqida  ma'lumot  berish,  vodorod  xlorid  misolida  gazlar  haqidagi  Avogadro 
qonunining  mohiyatini  tushuntirish,  gazlarning  molyar  hajmi  xususida  bilim 
berish; 
b), v). Vodorod xlorid bilan ishlashda, uni hosil qilishda texnika xavfsizligi 
qoidalariga  rioya  qilish,  gazlarni  hisoblash  bo’yicha  olib  boradigan  hisob  - 
kitoblarni amalga oshirish malakalarini tarbiyalash: 
Darsni  suhbatdan  boshlab,  o’quvchilarni  xlorning  vodorod  bilan  birikish 
imkoniyati, uning borish mexanizmi, xlorning suv bilan birikish reaksiyasi haqida 
savol-javob o’tkazish, muhokama yuritish kerak. 
Shuningdek,  vodorod  xlorid  molekulasi  hosil  bo’lishidagi  kimyoviy 
bog’lanish  va  kristall  panjaralar  tipi,  vodorod  xloridning  suvda  erishi  va  hosil 
bo’lgan eritma haqidagi bilimlarni yuzaga chiqarish lozim. 
O’qituvchi reja asosida quyidagilarni tushuntiradi: 
1. 
Vodorod xloridning galogen vodorodlar ichida eng muhimi suvdagi eritmasi 
xlorid  kislotadir,  uning  formulasi  HCI  elektron  (H  :CI)  qutbli  kovalent 
bog’lanishdagi modda. 
2. 
Vodorodning xlorda yonishi,   H
2
 + CI

→  2 HCI 
Vodorod xlorid laboratoriyada osh tuziga sulfat kislota qo’shib qizdirish natijasida 
olinina 
3. 
Vodorod  xloridning  fizikaviy  xossalarini  tushuntirishda  uning  rangsiz, 
havodan  og’ir,  o’tkir  hidli,  suvda  juda  yaxshi  eriydigan  gaz  ekanligi  alohida 
aytiladi. 
4. 
Vodorod  xlorid  gazsimon  modda  bo’lganligi  sababli  oddiy  sharoitda 
metallar va oksidlar bilan reaksiyaga kirishmaydi.  
5. 
Vodorod  xlorid  asosan  xlorid  kislota  hosil  qilish,  plastmassa  va  kauchuk 
ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 
6. 
O’qituvchi  vodorod  xlorid  gazi  misolida  har  qanday  gazning  bir  moli 
normal  sharoitda  22,4  l.hajmni  egallashi  haqidagi  Avogadro  qonunining  kashf 
etilishi,    uning  mohiyati,  ahamiyati  hamda  bu  qonun  yordamida  olib  boriladigan 
hisoblash ishlarini tushuntiradi. 
 

Download 1,07 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   107   108   109   110   111   112   113   114   ...   117




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish