100
1.
Galogenlar deb qanday elementlarga aytiladi?
2. Galogenlarning tartib raqami ortishi bilan:
a). Oksidlovchilik (qaytaruvchilik) xossalari qanday o’zgaradi.
b). Vodorodli birikmalarining xossalari qanday o’zgaradi?
36-ma’ruza
Mavzu: Xlorid kislota va uning xossalari, uning tuzlari. O’zbekistonda osh
tuzining olinishi.
Ma’ruza rejasi:
1. Xlorid kislotaning maktab kimyo kursida o’qitilishining maqsad va
vazifalari.
2. Xlorid kislotaning olinishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari.
3. Xlorid kislotaning tuzlari, tuzlarning O’zbekistonda olinishi.
a) O’quvchilar xlorid kislotaning olinishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari,
ishlatilishi haqidagi, uning tuzlari, tuzlarning ishlatilishi xususida bilimga ega
bo’lishi bilan boradigan kimyoviy reaksiyalarning tenglamalarini tuza bilish kabi
o’quv va
malakalarni egallashlari lozim;
b), v) O’quvchilarda xlorid kislota bilan ishlashda ehtiyot choralari
ko’rish, xlorid kislota va uning tuzlari xalq xo’jaligida ko’p ishlatilishi misolida
ularni asrash va tejab - tergab ulardan foydalanish xislatlarini tarbiyalash.
Yangi material mazmunini quyidagi reja asosida bayon etish mumkin:
1. Olinishi. Xlorid kislota vodorod xloridning suvdagi eritmasidir, darslikda
ko’rsatilganidek asbob yig’ib, laboratoriyada xlorid kislota olish ko’rsatiladi.
Sanoatda esa vodorod xloridni vodorodning xlorda yonishidan hosil bo’lgan
mahsulotni suvda eritib olinadi.
Xlorning (-1) oksidlanish darajasi birikmalari xloridlar deyiladi.tarkibiga
ko’ra ularni metallar va metallmaslarning xloridlariga ajratish mumkin.
Element
Na Mg
AI
Si P S
Xlorid
NaCI MgCI
2
AICI
3
SiCI
4
PCI
5
SCI
6
xloridning
tarkibi
asosli
amfoter
Kislotali
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, elementlarning davrlar bo’yicha tartib raqami
ortishi bilan xloridlarning xossasi asoslidan kislotaliga o’zgaradi.
2. Vodorod xloridni suvda eritib 40 %, zichligi 1,19 g/sm
3
li xlorid kislota
olish mumkin.
Konsentrasiyali xlorid kislota rangsiz, nam havoda "tutun" hosil qiluvchi,
kuchli hid tarqatuvchi moddadir. Bundagi "tutun" kislotadan ajralib chiqayotgan
vodorod xloridning havodagi suv bug’lari bilan hosil bo’lgan tomchilardan
iborat.
3. Kimyoviy xossalari - xlorid kislota ham boshqa kislotalarda uchraydigan
umumiy xossalarga ega. Xlorid kislotaning metallar, metall oksidlari, asoslar,
101
tuzlar bilan o’zaro ta'siri jadval yordamida kimyoviy tajribalar ko’rsatib, kimyoviy
tenglamalar
yozib tushuntiriladi
Xlorid kislota va uning tuzlariga xos xususiyatlarni reaksiya tenglamalari
yozib tushuntiriladi.
HCI + AgNO
3
→ AgCI + HNO3
kumush nitrat oq cho’kma
Xlorid kislota va uning tuzlariga kumush nitratni ta'sir ettirsak, suvda va
kislotada erimaydigan oq cho’kma hosil bo’ladi. Xlorid kislotaga
oksidlanuvchilarni ta'sir ettirsak zaharli gaz - xlor ajralib chiqadi.
6HCI + KCIO
3
→ KCI + 3H
2
O + 3CI
2
4. Xlorid kislotaning ishlatilishi hamda osh tuzining ishlatilishi chizmalar
yordamida tushuntiriladi..
5,6 litr (n.sh.) vodorod hosil qilish uchun alyuminiyga ortiqcha olingan
holda qancha miqdor xlorid kislota sarf bo’ladi?
6 HCI + 2 AI → 2 AICI
3
+ 3 H
2
219
67,2 l
67,2 l vodorod olish uchun 219 g xlorid kislota kerak.
g
X
33
,
18
2
,
67
219
6
,
5
xlorid kislota
"Galogenlarning chog’ishtirma tavsifi" mavzusida:
a). Galogenlar xossalarining bir-biriga nisbatan farq qiluvchi aktivligini
ochib berish, o’quvchilarning galogenlar haqidagi bilimlarini ularga chog’ishtirma
tavsif berish orqali umumlashtirish:
b), v). O’quvchilarda galogenlarning xossalari asosida ularni tavsiflay olish,
davriy sistema, atom tuzilishi nazariyasiga tayanib guruhlari xossalarini oldindan
ayta bilish qobiliyatlarini o’stirish.
Yangi material mazmunini yuzaga chiqarishga avvalgi materialni tayanch
qilib olib, yangi material o’quvchiga quyidagi reja asosida yetkaziladi:
1. Xlorid kislotaning olinishi, fizikaviy va kimyoviy xossalarini ayting.
2. Xlorid kislotaning tuzlari, tuzlarning O’zbekistonda olinishi haqida nimalarni
bilasiz?
Respublika tosh tuzi konlariga boy. Aniqlangan 5 ta tosh tuzi konlarida –
taxminan 90 milliard tonna xom ashyo bor. Hozirgi vaqtda Borsakelmas konining
tuzlaridan kalsiy va kaustik soda ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida
foydalanish ko’zda tutilmoqda.
(
I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:
xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 244-245 betla.r)
3. Galogenlarning ishlatilishi. Bu o’rinda o’quvchilarga oldindan tanish bo’lgan
xlorning ishlatilishini esga solish kerak. Galogenlar ichida xlor va uning
birikmalari eng ko’p ishlatiladi. Odam bir kecha-kunduz davomida qariyb 10g osh
tuzi iste'mol qiladi. Bu bir yilda 3,5 kg natriy xlorid degan gap.
Agar biz bu raqamlarni yer kurrasidagi barcha odamlarga nisbatan olsak,
17,5 mln tonna bo’ladi. Shuncha tuzni vagonlarga yuklansa, bu sostavning
uzunligi 5000 km ga yetadi. Shu misolning o’zi inson hayotida galogenlar va ular
birikmalarining naqadar ahamiyatli ekanligini bildiradi. Galogenlarda xlor va
102
uning eng muhim birikmalari orasidagi genetik bog’lanish qo’shimcha material
sifatida
quyidagicha
beriladi.
a). galogenlarni erkin holatda olish usullarini izohlang.
b). galogenlarning atom massalari kattalashishiga qarab ularning fizikaviy
va kimyoviy xossalari o’zgarishini tushuntiring;
Quyidagi o’zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradigan reaksiya
tenglamalarini yozing:
CI
2
→ CuCI
2
→ Cu(OH)
2
→ CuO→ CuCI
2
→ Cu
d) xlor va xlorid kislota xossalarini quyidagi jadval asosida izohlang.
Do'stlaringiz bilan baham: 
