Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi

Kimyoviy element atomining o’z sirtqi qavatini tugallash uchun boshqa 
atomlardan elektronlar tortib olish xossasi elektromanfiylik deb ataladi.  
Elektrmanfiylikni ifodalash uchun litiyning elektrmanfiylik bir deb qabul qilingan. 
 
 
II davr elementlarining elektrmanfiyligi quyidagi ko’rinishda bo’ladi.  
 
2-davr 
Li 
Be 
B 
C 
N 
O 
F 
 
1,0 
1,5 
2,0 
2,5 
3,0 
3,5 
4,0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
  Metallarda  elektrmanfiylik  ikkidan  kichik,  metallmaslarda  ikkidan  katta.  
Elektrmanfiyligi  eng  kuchli  element  –  ftor  bo’lib,  uning  elektrmanfiyligi    4  ga 
teng. 
 
 
 
 
 
  

---

 
76 
 
 
Davriy sistemada elektrmanfiylik quyidagicha namoyon bo’ladi.  
 
Davr 
Qator 
Gruppalar 
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
I 
 
II 
 
III 
 
IV 
 
V 
 
 
 
 
               Kuchayadi 
      
 
 
                              Kuchayadi 
        
 
 
Kimyoviy bog’lanishning asosiy tiplari mavzusida: a). Darsda o’quvchilarga 
elementlar  orasidagi  elektrmanfiylik  tushunchasiga  muvofiq  sodir  bo’ladigan 
kimyoviy  bog’lanish  tiplari  (ion  bog’lanish,  metall  bog’lanish,  kovalent 
bog’lanish,  qutbli  va    qutbsiz  bog’lanish,  vodorod  bog’lanish)  haqida, 
elektronlarning  bir  element  atomidan  ikkinchi  element  atomiga  kuchishi  yoki 
siljishi haqida bilim berish. 
 
b). O’quvchilarga kimyoviy elementlar va ular hosil qilgan birikmalarning 
orasida  qanday  bog’lanishlar  mavjud  bo’lishini  farqlay  olish  bog’lanishlar  hosil 
bo’ladigan sxemalarni chiza bilish qobiliyatlarini tarbiyalash.  
 
Darsni quyidagi savollarni takrorlashdan boshlash mumkin:  
1.  Natriy,  alyuminiy,  oltingugurt,  xlor  elementlari  atomlarining  elektron 
sxemalarini chizing.  
2. Shu elementlar tashqi elektronlar qobig’ida tugallanmagan elektron qobiq 
bo’lishi uchun nechta elektron yetishmaydi. 
3.  Ishqoriy  metallar  va  galogenlar  atomlarining    tashqi    elektron  qobiqlari 
bir-biridan qanday farq qiladi?  
Quyilgan  savollarga  javob  beradigan  yangi  materiallar  mazmunini 
o’qituvchi quyidagi reja asosida tushintiradi:  
Elementlardagi elektrmanfiylik tushunchasiga muvofiq kimyoviy bog’lanish 
tiplarini oldindan aytish mumkin. Ular uch tipga bo’linadi,  ya`ni: 
1)  elektrmanfiyligi  bir  xil  bo’lgan  element  atomlari  orasidagi  kimyoviy 
bog’lanish; 
2)  elektrmanfiyligi  bir-biridan  uncha  katta  farq  qilmaydigan  elementlar 
orasidagi  kimyoviy  bog’lanish.  Masalan,  suv,  vodorod  xlorid,  metan  kabi 
birikmalarda;  
3)  elektrmanfiyligi  bir-biridan  keskin  farq  qiladigan  elementlar  orasidagi 
kimyoviy bog’lanish. Masalan, ishqoriy metallar va galogenlar orasidagi kimyoviy 
bog’lanish. 

---

 
77 
 
Elektrmanfiylik- birikmalar hosil bo’lishida atomlar orasida elektronlarning 
taqsimlanishiga  ta`sir  qiladi.  Barqaror  elektron  qavatining  turli  yullar  bilan  hosil 
bo’lishiga asoslanib, kimyoviy bog’lanishlarni bir necha turlarga bo’lish mumkin: 
kovalent bog’lanish,  ion bog’lanish,  metall bog’lanish,  vodorod  bog’lanish. 
Kovalent    bog’lanish  –  bu  tip  bog’lanish  elektrmanfiyligi  bir  xil  bo’lgan 
elementlar atomlari oralig’idagi bog’lanishda uchraydi. 
O’qituvchi  misollarni  doskaga  yozib  ko’rsatgan  holda  tushintiradi.  
Atomlarning  elektronlar  jufti  vositasidagi  bog’lanish  kovalent  bog’lanish  deb 
ataladi degan xulosaga kelinadi.  
Odatda kimyoviy birikmalar hosil  bo’lishida har bir element atom o’zining  
tashqi  elektron  qobig’ida  elektronlar  sonini  –  elektron  konfigurasiyasini  o’ziga 
yaqin bo’lgan tuzilishi holatiga yetkazishga intiladi va yetkazadi. Biz bu o’rinda 
o’quvchilarning  atom  tuzilishi nazariyasi haqidagi bilimlarini yangi materiallarni 
o’rganish  jarayonida  qo’llaymiz  va  rivojlantiramiz.  Boshqacha  qilib  aytganda,  
avval o’rganilgan materiallarni o’zlashtirish uchun tayanch qilib olinadi. Demak, 
har  bir  oddiy  modda  atomdagi  valent  elektronlar  bir  xil  elementining  ikki  atomi 
uchun umumiy  bo’lib qoladi.  
O’qituvchi mavzuni takrorlash vaqtida o’rganish uchun berilgan qo’shimcha 
materiallardan  o’tilgan  mavzuni  takrorlashi  va  mustahkamlash  bosqichlarida 
foydalanishni tavsiya etadi.  
O’qituvchi azot elementining elektronlar joylashishini energatik pog’onalar 
bo’yicha chizib, π va σ  bog’lanishlar hosil bo’lishini tushintiradi.  Agar s-s; s-p; 
p-p  elektronlar  bulutlar  kesishmasi  hosil  bo’lsa  6  ta-sigma  bog’lanish,  agar 
ikkilamchi va uchlamchi bog’ sifatida yon tomonlarda  bo’lsa  π  (pi bog’lanish) 
hosil bo’ladi.  
Masalan:      :N  N:  yoki  N-N  o’rtadagi  mustahkam  sigma  bog’  ikki  yon 
tomondagi  π  bog’lardir. 
Elektrmanfiylik natijasida hosil bo’ladigan ikkinchi tip kimyoviy bog’lanishlar 
misolida qutbli va qutbsiz kovalent bog’lanish tushuntiriladi. 
Bir xil atomdan tuzilgan oddiy moddalarda elektronlar jufti ikkala atomga bir 
xil  tegishli bo’ladi. Bu kovalent bog’lanish turi qutbsiz bog’lanishdir. 
Agar elektronlar jufti har xil ikkita atomni bog’lasa, bu elektronlar jufti hamma 
vaqt atomlarning biriga tomon siljigan bo’ladi. Kovalent bog’lanishning bu turi 
qutbli  deb  ataladi.  Masalan,    HF,  HCI,  H
2
O  yordamida  tushintirish  mumkin.  Bu 
holatda  elektronlar  jufti  kuchliroq  elektrmanfiy  element  atomi  tomon  siljigan 
bo’ladi.  

---

 
78 
 
Kimyoviy  bog’lanish  elektrmanfiyligi  bir  –  biridan  keskin  farq  qiladigan 
elementlar orasida sodir bo’ladi. Bu holda valent elektronlar bir element atomidan 
ikkinchi element atomiga to’liq siljiydi. Natijada musbat va manfiy zaryadli ionlar 
hosil bo’ladi.