Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi

shuningdek  elementlar  birikmalarining  shakl  va  xossalari  elementlar  atom 
og`irliklarining qiymatiga davriy ravishda bog`liq bo`ladi.   Hatto 
atom 
tuzilishi haqidagi kashfiyot asosida davriy qonun quyidagicha ta`riflanadi:  
 
 
Kimyoviy  elementlarning  va  ular  hosil  qiladigan  oddiy  hamda 
murakkab  moddalarning  xossalari  shu  elementlar  atom  yadrolarining 
zaryadlari qiymati bilan davriy bog`lanishda bo`ladi.  
 
 
Davrlar - elementlarning xossalari asta  - sekin o`zgarib  boradigan gorizantal 
elementlar qatorlarini (masalan, letiydan neongacha)   D.I.Mendeleev davrlar deb 
atagan . 
Davriylarda  1,2,3  - davrlar kichik davrlar.  Keyingi davrlar katta  davrlar 4 va 5 
darvlarda  o`n  sakkiztadan,    6  -  davrda  o`ttiz  ikkita    element  bor.  7  -  davr 
(tuganlanmagan) davrdir.   Hozirgi kunga qadar   kimyoviy elementlarning 112 
ta soni ma`lum  
 
Shuning uchun ham o`quvchilarga tavsif qilinishlar haqida ma`lumot berish 
foydalidir. O`quvchilarga kimyoviy elementlarni tavsif qilish zarurati, bu yo`ldagi 
dastlabki  urinishlar  dastlabki  elemetlarni  metallar  va  metallmaslarga  bo`lishdagi 
xatoliklar  haqidagi  tushuncha  berish  shuningdek  amfoter  xossaga  ega  bo`lgan 
moddalar bilan tanishtirish ularda kimyo fani uning tarixi haqidagi tasavvurlarning 
boyishiga olib keladi. 
 
O`quvchilardagi  tayanch  bilimlar  asosida  metallar  va  metallmaslar 
xossalaridagi  farqni  payqash  ularning  birikmalari  formulalarini  yoza  bilish 
malakalari shakllantiriladi.  
 
Darsning  boshlanishida  o`qituvchi  diqqatini  quyidagilarga  qaratadi:  a) 
dastlab  D.I.Mendeleev  shunday  degan,  (kimyodagi  nazariy    ma`lumotlarga  
qaraganda butun quruqlik elementlaridan tashkil topgan. Ularning asosiy o`xshash 
va  farq  qiluvchi  xossalarini  aniqlash  lozim,  keyin  shu  xossalar  asosida  ular  hosil 
qilishi lozim bo`lgan moddalarning xossalarini ayta bilish mumkin. 
 
Bu  kimyoviy  elementlarning  asosiy  sifatlarini  o`rganishga  bosh  yo`ldir. 
O`tgan asrning 70 - yillariga kelib 60 dan ortiq kimyoviy elementlar ma`lum edi. 
Boshqa fanlardagi kabi kimyoda  ham  ma`lumotlar yig`ila boshladi. 
 
Elementlar  metallar  va  metallmaslarga  bo`lingan.  Bu  o`rinda  o`qituvchi 
tipik  metallar  va  tipik  metallmaslar  o’rtasidagi  farqlarni  so`raydi  va  unga  aniqlik 
kiritadi. 

---

 
72 
 
 
Tipik  metallar  oksidi  suv  bilan  birikib  asos  hosil  qiladi.  Masalan, 
oltingurgut oksidi suv bilan birikib kislota hosil qiladi. 
 
O`qituvchi  ikki  xil  xossaga  ega  bo`lgan  moddalar  ham  borligi  haqida 
tushuncha  beradi.  Ularniing  gidroksid  kuchli  kislotalar  bilan  birikkanda  asos 
bo`lib reaksiyaga kirishadi. Masalan,  kalsiy  gidrokidi  
Amfoter  gidroksidlar  kuchli  asos  bilan  birikkanda  kislota  vazifasini 
bajaradi.  Keyin,  o`qituvchi  sxema  asosida  metallar  va  metallmaslarning 
xossalarini    yuqorida    keltirilgan  asoslar  bo`yicha  chog`ishtirib  chiqadi.  Keyin 
amfoterlik  hodisasini  tushuntirib,  xossalarni  qiyoslab,    ularni    tipik  metallar  yoki  
tipik metallmaslarga kirib bo`lmaydi degan xulosaga keladi. 
O`xshash elementlar guruhlari haqida tushuncha berishda:  a) o`quvchilarni 
kimyoviy  elementlarning  tabiiy  oilasi  bilan  ularning    kimyoviy    xossalarini  inert 
gazlar  va  ishqoriy  metallar  misolida  tanishtiriladi.  Ishqoriy  metallar  tipik  
metallarning  tabiiy oilasi sifatida ularning atom massalari ortishi bilan kimyoviy 
va  fizikaviy    xossalaridagi  o`xshashliklarning  o`zgarib  borishi  ko`rsatiladi.  Shu 
o’rinda bu hodisa falsafaning eng muhim qonunlaridan birining to`g`riligini yaqqol 
isbotlashi  xususida  ham  ma`lumot  berilsa,  o`quvchilarda  ilmiy  dunyoqarashning 
oshishiga turtki  bo`ladi. 
O`tgan  darsda  o`quvchilar  egallagan  bilimlar  haqida,  o`qituvchi  hozirgi 
mavzu  mazmunini  bayon  etishda  qo`shimcha  ravishda  nimalarga  e`tibor  berishni 
belgilab oladi. 
Keyin xlor vodorod  bilan  birikib, vodorod xlorid   birikmasini hosil qilishi, 
shunga  o`xshash  ftor,  brom,  yod  ham  vodorod  bilan  bir  valentli  birikmalar  hosil 
qilishi  jadval  yordamida  batafsil  tushuntiriladi.  Jadvalda  litiy,  berilliy,  bor, 
uglirod,  azot,  kislorod,  ftor,  nion,  ikkinchi  qatorda  natriy,  magniy,  alyuminiy, 
kremniy,  fosfor,  oltingugurt,  xlor,  argon  elementlarining  yuqori  kislorodli 
birikmalari    valentligi,  yuqori  vodorodli  birikmalaridagi  valentligi,  yuqori 
oksidlari formulasi, asoslari, vodorod bilan hosil qilgan  birikmalari  tushuntiriladi. 
D.I.Mendeleev davriy qonuni darsida: a) o`quvchilarning davriy qonunining kashf 
etilishi  tarixi  va  mazmuni  bilan  tanishtirish.  Davriy  qonunga  elementlar  atom 
massalari  bilan  kimyoviy  xossalri  uzviyligi  asos  qilib  olinganligini  aniq  dalillar 
misolida  ochib  berish.    Davriy  qonun  va  davirlar  haqida    ma`lumot    berish, 
o`quvchilardan  ishonchli tushunchalar hosil qilish. 
b),  v)  o`quvchilarda  elementlar  va    ularning  birikmalari  ma`lum  tizimga 
kiritib o`rganish mumkinligi haqidagi bilimini rivojlantirish. 
O`qituvchi  darsni  suhbatdan  boshlaydi.  Nima  sababdan  elementlarni   
sistemaga  solish  yo`llaridagi  oldingi  harakatlar  muvaffaqiyatsiz  chiqdi?  Bir  oila 
elementlari  xossalarining o`zgarishidan qanday umumiy qonuniyat mavjud? 
O`qituvchi  o`quvchilar  diqqatini  quyidagilarga  qaratadi:  a).  davriy  qonun 
kashf etilishi arafasida  63  ta element ma`lum edi; b). elementlar atom massalari 
aniqlanishi  ustida  fikr  yuritiladi;  v).  o`quvchilarga  o`zlari  tayyorlab  kelgan 
kartochkalarni  partada  elementlarning  atom  og`irliklari  ortib  borishi  tartibida 
quyib chiqish topshiriqlari va jadvallardan foydalanib quyidagilarni tushuntiradi:  
1).  Litiydan  ftorgacha  bo`lgan  qatorda  atom  og`irliklari  ortib  borishi  bilan 
elementlarda  metallik  xossasi  zaiflashib,  metallmaslik  xossasi  kuchayib  boradi. 
Ftordan keyin inert gaz keladi va kimyoviy xossalarda  katta sakrash  ro`y  beradi.  

---

 
73 
 
2). Atom  og`irliklari  ortib  borishi  tartibida  litiydan uglerodgacha kislorodli 
birikmalardagi valentlik  4 dan 1gacha  kamayib boradi. 
 
3). Natriy elementidan boshlab, elementlar xossalarini takrorlaydi masalan, 
litiy xuddi natriy elementiga o`xshash kuchli metallik xossasini namoyon  qiladi.  
Magniy  -  berilliy,  alyumeniy  -  borga,    kremniy  -  uglerodga,  fosfor  - 
mishyakka va hokazolar tarzida tushuntiriladi. 
 
4).  Kaliy  (tartib  raqami-19)    tipik  ishqoriy  xossalaridan  tipik  metallmaslik 
xossali galogen  yo`nalishida xossalar asta - sekin o`zgara boshlaydi. 
 
Bu qatorda 18 ta element joylashgan.   
 
5).  D.I.Mendeleev  elementlarni  atom    massasi  ortib  borishi  tartibida 
joylashtirib,  ularning  xossalarida  davriy  o`zgarishni  kuzatdi.  Bu  qonuniyat  1869 
yilda DAVRIY QONUN  sifatida  ta`riflaydi, ya`ni oddiy moddalarning xossalari: 
shuningdek,  element  birikmalarining  shakl  va  xossalari  elementlarning  atom 
og`irliklariga davriy ravishda bog`liqdir; 
 
6).  Shunday  qilib,  litiydan  neongacha  va  natriydan  argongacha  atom 
og`irliklari ortib borishi bilan ularning xossalari bir xilda o`zgarib boradi, ya`ni  
a). metallik xossalari zaiflashadi; b). oksidlaridagi yuqori valentligi ortadi; 
v).  metallmaslik    xossalari    kuchayib  boradi;  g).  vodorod  bilan  hosil  qilgan 
valentligi kamayib boradi;  
 
7).  elementlar  atom  og`iriliklarning  ortib  borishi  bilan  ularning  kimyoviy 
xossalari  davriy ravishda o`zgaradi yoki muayyan elementlardan keyin navbatdagi 
elementlarning xossalari asosan takrorlanadi. 
 
D.I.Mendeleevning  kimyoviy  elementlar  davriy  sistemasi  mavzusini 
o`tishda, 
  
a).  O`quvchilar  davriy    sistema  kimyoviy  elementlarning  tabiat  qonuniga 
asoslangan  tizimi,  davriy  sistema  kimyoviy  elementlar  davriy  qonunining  jadval 
shaklidagi ifodasi ekanligini bilib olishga doir, asosiy guruh va qo`shimcha guruh 
haqida tushunchalarga ega bo`lishi lozim; 
  
b).  Davriy  sistema  asosida  o`quvchilar  elementlar  va    ularning  birikmalari 
xossalarining  bashorat qilish malakalarini shakllantiradi; 
  
v).  O`quvchilarda  kimyoviy  elementlar  davriy  sistemasida  har  bir  element 
va  ularning  birikmalari  xossalari  haqida  xususiy  xulosalar  chiqara  bilish 
qobiliyatlarini  rivojlantirish,  ularda  falsafiy  umumlashmalar  hosil  qilish, 
malakalarini hosil qilish kerak. 
Yangi materiallarni o`qituvchi quyidagi reja asosida  tushuntiradi: 
 1).  Atom  og`iriliklari  ortib  borishi  tartibida  elementlarning  grafik    tasviri  
sistemasi va uning qo`llay bilishi uchun qisqa shaklga keltirish. 
2). D.I.Mendeleev "Davr" deb ishqoriy metalldan boshlanib, inert gaz bilan 
tugaydigan  elementlar qatorini ataganligi haqida tushuncha berish, jumladan katta 
va  kichik  davrlar  haqida  hamda  har  bir  davrda  joylashgan  elementlar  va  ularning 
soni haqida tushuncha berish. 
3).  Davriy  sistemadagi gorizantal  va vertikal qatorlar haqida so`zlash:  
 
4).  Davriy  sistemadagi asosiy guruhlar, qo`shimcha guruhlarni izohlash;  
 
5).  Bir  guruhga  kiruvchi  elementlarning  kislorod  birikmalaridagi  yuqori 
valentlik guruh raqamiga to`g`ri  kelishi, asosiy guruhlarda nisbiy atom   og`irligini 

---

 
74 
 
ortishi  bilan  yuqoridan  pastga  metallik  xossasi  kuchayib,  metalmaslik  xossasi 
zaiflashib borishini tushuntirish. 
D.I.Mendeleevning  ilmiy  jasorati  misolida  o`quvchilarda    fan,    texnika, 
kasbga  bo`lgan  muhabbatni  tarbiyalash,  bilimga  intilishni  shakllantirish  va 
rivojlantirish bilan bog`liq pedagogik maqsadni amalga oshirish uchun mashg`ulot 
seminar shaklida o`tkaziladi. 
Seminar  rejasi:  1.  Kimyoviy  elementlarni  tavsiflash  bo`yicha  dastlabki 
urinishlar. 2. D.I.Mendeleevni elementlarni tavsif qilishda tayangan asoslar. 
  3.  Davriy  qonunga  D.I.Mendeleev  bergan  ta`rif  va  atom  tuzilish  nazariyasi 
asosida    yaratilgan    ta`rif  hamda  ularning  mohiyati  birligi.  4.  D.I.Mendeleev 
elementlar  davriy  sistemasi.  6.  Hali  kashf  qilinmagan  kimyoviy  elementlar 
borligini  D.I.Mendeleev  nimaga  asoslanib  bashorat  qiladi    va    xossalarni  
ta`riflaydi? 
 7.  Davriy  sistema  va  atom  tuzilish  uzviyligi.  D.I.Mendeleev  ayrim  elementlari 
massasini  to`g`ri  hisoblaganligi.  8.  Davriy  qonunning  hozirgi  atom  tuzilishi 
nazariyasini  yaratishdagi  ahamiyati.  9.  D.I.Mendeleev  ilmiy  bashoratini  keyingi 
rivojlanishi. 10. Davriy qonunning  kimyoviy  taraqqiyotidagi roli.  
O`qituvchi  mazkur  rejaga  o`z  imkoniyatlarini  hisobga  olib  o`zgartirishlar 
kiritishi mumkin. 
 
D.I.Mendeleevning  hayotiga  bag`ishlangan  darsda:  a).  o`quvchilar 
D.I.Mendeleev hayoti va ilmiy amaliy faoliyati bilan  tanishtirish: b).  o`quvchilar 
adabiyotlardan  foydalanib  mustaqqil  tarzda  ma`ruza    tayyorlash  so`zga  chiqish 
malaka  hosil  qilish  o`quvchilarni  mustaqil  faoliyat    ko`rsatishi,    ruhida  
tarbiyalaydi.