Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti kimyo va ekologiya kafedrasi

O’rganiladigan  asosiy  tushunchalar:    Moddaning  tuzilishi  -  modda 
haqidagi tushunchalar, moddaning tuzilishi  haqidagi tushunchalar tizimi:  atom 
tuzilishi  haqidagi  tushuncha,    yadro  tarkibi,  izotoplar,        atomda  elektronlar 
holati: s va p elektron bulutlarning gibridlanishi, elektron qobiqlar. 
Moddaning  tuzilishi  bilan  bog`liq  bo`lgan  muammolar  hozirgi  zamon 
kimyosining  diqqat  markazida  turadi.  Maktab  kimyo  kursini  shu  muammolardan 
tashqarida  o`rganib  bo`lmaydi.  Kimyoviy  elementlar  xossalari,    kimyoviy 
jarayonlar barchasi moddaning tuzilishi asosida tahlil etiladi. 
Moddaning  tuzilishi  -  modda  haqidagi  tushunchalar,  tuzilishlar,  bilimlar  
majmui  bo`lib  hozirgi  vaqtda  katta  rivojlanish  bilan  birga  -  yalpi  nazariyaga  
aylanadi.  Bu mavzuni o`rganish o`quvchilar oldiga aniq maqsad qo`yadi. 
Uning  ta`limiy  maqsadi  -  o`quvchilar  atom  murakkab  sistema,  kimyoviy 
bog`lanish turlarining eletron  mohiyati kristall panjaralar tipi kabilarning mohiyat 
mazmunini o`rganishlari lozim.  
Mavzuning tarbiyaviy ahamiyati - shundan iboratki elementlar va moddalar 
tabiatda  bir  xil    mohiyat  kasb  etib  o`quvchilar  dialektik  -  materialistik  qarashlari 
haqidagi tushunchalarini shakllantiradi. 
Davriylik nazariyasi o`quvchilarda moddlar tuzilishining ichki qonuniyatlari 
haqidagi bilimlar rivojlanishiga olib keladi. 
Moddaning  tuzilishi  haqidagi  bilimlarni  o`rganish  o`quvchilar  tafakkurini 
rivojlantiradi.  Rivojlantiruvchi  ta`lim  funksiyasi  amalga  oshadi.  Mohir 
pedagoglarning  tajribalarini  to`plab, umumlashtirib  o`rganish, ko`p  yillik  shaxsiy 
tajribalar  asosida  o`quvchilar  tayanch  bilimlarni  shakllantirish  va  rivojlantirish 
yo`llariga  oid  muayyan  xulosalar  vujudga  keladi.  Bu  xulosalarning  negizi 
o`quvchilarni  kimyo  faniga  bo’lgan  qiziqishlari,    ularning    moddiy  olamni  bilib 
borish singari oddiydan murakkabga qarab borishni tashkil etadi. 
Dastlabki  kimyoviy  tushunchalarni  o`rganishga  maktab  dasturida  24  soat 
vaqt  ajratilgan.  O`quvchi  tegishli  mavzularni  o`rganish  jarayonida  kimyoviy 
elementlar,  qonunlar,  tushunchalar  haqida  ilk  ma`lumot  oladi  va  ularda  kimyo 
faniga qiziqish uyg`onib, kimyoviy reaktivlar bilan  munosabatda bo`lish malakasi 
hosil bo`ladi. 
Biz  quyidagi  tajribaga  tayangan  holda,  o`quvchilarni  asta  -  sekin  davriy 
qonun  va  moddalarni  tuzilishini  o`rganishga  tayyorlash  uchun  o`qituvchi  dars 
davomida  nimalarni  amalga  oshirsa,  qanday  maqsad  va  vazifalarni  ruyobga 
chiqarsa ijobiy natijaga erishishi xususida to`xtalamiz. 
 
1. kimyoning predmeti moddalar mavzusida:  
a)  darsning  ta`limiy  maqsadi  -  o`quvchilarga  kimyoning  predmeti,  uning 
qamrab olgan sohalari, moddaning eng muhim fizik xossalari, moddalarning bir  - 
biridan  farqi  kimyo  fani  nimani  o`rganishi,  uning  vazifalari,  ahamiyati  va 
boshqalar haqida ma`lumot berish: 
b) darsning  tarbiyaviy  maqsadi - o`quvchilarning shu fanga qiziqtira bilish, 
ularda moddalarning fizik xossalari asosida bir  - biridan ajrata olish malakalarini 
hosil qilish; 
v)  darsning  rivojlantiruvchi  maqsadlari  -  o`quvchilarning  ilgari  olgan 
bilimlarini  tartibga  solish,  ularda  moddiy  borliq  haqida  bir  moddani  boshqa 

---

 
67 
 
moddaga  aylantirish  haqida,  kimyoning  xalq  xo`jaligidagi  ahamiyati  haqida  aniq 
tasavvurlar hosil qilish. 
 
2. Toza moddalar va  aralashmalar mavzusida; 
 
a)  darsning  ta`limiy  maqsadi  -  toza  moddalar  va  aralashmalar  haqida,  bir 
jinsli har xil jinsli moddalar, moddalarni aralashmalardan tozalash usullari haqida 
tushunchalarni o`quvchi ongiga singdirish: 
 
b)  o`quvchilarda  moddalarni  va  tabiatni  toza  saqlash,  aralashmalarni  bir  - 
biridan ajrata bilish ko`nikmalarini hosil qilish: 
 
v)  o`quvchilarda  toza  va  aralashma  moddalar  haqida  tushunchalarni 
rivojlantirish. 
 
3. Fizikaviy va kimyoviy hodisalar, kimyoviy reaksiyalar mavzusida: 
 
a)  o`quvchilarda  fizikaviy,  kimyoviy  hodisalar,  kimyoviy  reaksiyalarning 
belgilari  va  ularning  sodir  bo`lish  shart  -  sharoitlari,  fizikaviy  va  kimyoviy 
hodisalarning ahamiyati, tirik organizmda sodir bo`ladigan  jarayonning mohiyati 
haqida  tasavvur uyg`otish; 
 
b) o`quvchilarda fizikaviy kimyoviy o`zgarishlar, hodisalar reaksiyalarining 
sodir    bo`lish  shart  -  sharoitlari  haqida    tushuncha  hosil  qilib,  shu  asosida  ularni 
hayotiy faoliyatga  tayyorlash.  
 
v)  o`quvchilarning  fizikaviy,  kimyoviy  hodisalar,  olgan  bilimlarini    amaliy 
faoliyatga qo`llash ko`nikmalarini rivojlantirish. 
Modda  haqidagi  tushunchalar  tuzilishi  va  tizimi.  Maktab  kimyo  kursining  asosiy 
vazifasi  davriy  qonun  mohiyatini  moddaning  tuzilish  nazariyasi  asosida 
o`quvchilarga  o`rgatishdan  iborat.    Moddaning  tuzilish  nazariyasi    butun  kimyo 
kursi  orqali  o`tib  o`quvchilar  bilimini    va  tafakkurini  rivojlantiradi.  Natijada 
o`quvchida  moddaning  tuzilishi  bilan  uning  xossalari  orasidagi  bog`liqlik 
tasavvuri  yuzaga  chiqadi.  Bu  mavzu  mohiyatini  o`rganish  o`quvchilarda  ma`lum 
qiyinchiliklar  paydo  qiladi.  Moddaning  xossalari  uning  ichki  tuzilishi  bilan 
bevosita  bog`liq.  Moddaning  tuzilishi    haqidagi  tushunchalar  tizimi  o`z  ichiga 
quyidagilarni oladi: 
1)  atom tuzilishi haqidagi tushuncha 
    -yadro tarkibi, izotoplar 
    -atomda  elektronlar  holati:  s  va  p  elektron  bulutlarning  gibridlanishi,  elektron 
qobiqlar, dastlabki 4 davrda elektron qobiqlari to`la bo’lishi. 
2) Kimyoviy bog` va ular turlari haqida tushuncha 
    - kovalent (qutbli, qutbsiz), ion, vodorod, metall bog`lar. 
3) Kristall panjaralar haqida tushuncha: 
     -atom, molekulyar, ionli, metall panjaralar. 
Moddaning  tuzilishi  haqidagi  tushunchalarni  rivojlantirish.  Modda  molekula 
haqidagi  dastlabki    ma`lumotlarini  o`quvchilar  atom  -  molekulyar  ta`limoti 
mavzusini  o`rganishda  oladilar.    Bu  tushuncha  mavzudan-  mavzuga  va  sinfdan  - 
sinfga o`tgan sayin kengayib chuqurlashib boradi. 
Atom haqidagi bilimlari - uning ichki tuzilishini, molekula haqidagi bilimlar  
kimyoviy bog`lanishlarni o`rganish jarayonida yanada chuqurlashadi. 
Modda  haqidagi  bilimlar  kristall  panjaralar  tiplari  haqidagi  bilimlarni 
o`rganish  jarayonida  yanada  kengayadi.  Moddaning  tuzilishi  haqidagi  bilimlar 

---

 
68 
 
elektrolitik 
dissosiasiya 
nazariyasi  va  organik  moddalarining  tuzilishi 
nazariyalarini o`rganishda yanada rivojlanadi. 
Moddaning  tuzulish  nazariyasini  samarali  o`rganish  sharoitlari.  Ta`lim 
jarayonning  har  bir  bosqichida  moddaning  tuzulishi  haqidagi  g`oyalar  modda  va 
uning xossalarini o`rganishga asos bo`ladi. O`quvchilarda qiyinchiliklarni bartaraf 
etish  maqsadida  mavzuni  o`rgatishda  ketma  -  ketlik,    fanlararo  aloqadorlik,  
tayanch  bilimlarga  tayanish  predmetning  ichki  aloqadorligini  ta`minlash  samara 
beradi. 
 
Muammoli  ta`lim  o`quvchilarga  faol  fikrlashni  o`stiradi.  Ayniqsa  bu  holat 
ham  tuzulishi  va  xossalari,    kristall  panjaralar  tipining  xossalarga  bog`liqligida 
yaqqol namoyon bo`ladi. 
Moddaning  tuzulishi  haqidagi  tayanch  bilimlar  kimyoning  sistematik 
kursini o`rganish jarayonida qo`llanish orqali yanada rivojlanadi va chuqurlashadi.