N. N. Azizxodjaeva tomonidan yozilgan bo‘lib, oliy maktab o‘qituvchilari pedagogik mahorati va pedagogik texnologiyalar zamonaviy muammolarini ochib beradi

1.4. Bilish faoliyati to‘g‘risida sharq mutafakkirlarining ilmiy-pedagogik
qarashlari
Oliy m aktabdagi t a ’lim m azm unini qayta qurish, m utaxassislar 
tayyorlashning yangi, samarali shakllarini izlab topish bevosita talabalaming 
bilish faoliyatini jonlantirish bilan bog‘langandir.
Hozirgi davrda talabalaming bilish faoliyatini jonlantirish muammosi
o‘z mohiyatiga ko‘ra falsafa, sotsiologiya, pedagogika, psixologiya, xususiy
mctodika fanlari vakillarining dolzarb ilmiy-tadqiqot obyekti bo‘lib
qolmoqda.
Biroq bu m uam m oni, o ‘rta asr qomusiy olimlaming qarashlari va 
la’limotini o ‘rganmasdan turib to ‘la yoritish m um kin emas. 0 ‘zbek olimi 
\.X . Tlashevning tadqiqotlarida o ‘rta asr olimlarining didaktik qarashlari 
uinumlashtirilgan holda tahlil qilib berilgan. Xorazmiy, Kindiy, Farobiy, 
Mcruniy, A bu Ali ibn S in o , U m a r H ayyom va u la rn in g b o sh q a 
/amondoshlarining ilmiy dunyoqarashi ham da bilimlar manbai va obyekti 
l ahlilidan ayon b o ‘ladi. Bilish jarayoni qanday bosqichlardan tashkil topgan 
hamda bilish va amaliy faoliyat o ‘rtasida qanday munosabatlar mavjud degan 
avol ulam i doim o qiziqtirib kelgan.
Shu m a’noda sharq mutafakkirlarining asarlari alohida qiziqish uyg‘otadi. 
lumladan Al-Xorazmiy Muhammad ibn Musoning matematikaga oid risolasi, 
Al-Kindiyning “Arastuning kitoblari miqdori va yana falsafani o ‘zlashtirish 
in hun nima zarurligi haqida risola”si, “ Dastlabki falsafa to ‘g‘risida”, “Besh 
mohiyat to ‘g‘risida kitob” , “ Paydo bo‘lish va yo‘q bo‘lishning yaqin tasvirlari 
h o h i”, Al-Farobiyning “Aql m a’nolari to ‘g‘risida” , “Fozil odamlar shahri” ,
‘ Baxt-saodatga erishuv to ‘g‘risida” , “Ilmlaming kelib chiqishi” , “Almagestr
29

---

Ptolomeyga izoh” , “Ixso-ul-ulum ” , Ibn Sinoning “ Kitob ash ishorat va at 
tanbiqot” , “ D onishnom a” (mutlaq baxt ham, m utlaq baxtiqarolik ham 
yo‘q), “Hay ibn Yaqzon” va boshqa asarlarida, Abu Rayhon Bemniy “Masud 
qonuni” , “Dorivor o ‘simliklar haqida kitob”, “Saydana” , “ Munajjimlik 
san’atidan boshlang‘ich tushunchalar” , “Y odgorlikiar” , A bdurahm on 
Jomiyning “Musiqa” risolasi hamda Alisher Navoiyning “Mahbubul qulub” 
kabi asarlari katta qiziqish uyg‘otadi.
Xorazmiy bilish faoliyati nazariyasiga ulkan hissa qo‘shgan. U bilishning 
tajriba-kuzatuv va eksperiment metodiga asos solgan. Xorazmiy tom onidan 
quyidagi umumdidaktik tamoyillar ham da metodlar va shakllar asoslab 
berilgan: mustaqillik; ijodiy faollik; kuzatilgan faktlami va hodisalami tasvirlash 
va uni muntazdm bayon qilish; tajriba-kuzatuv; eksperiment metodi; induksiya 
va deduksiya aspektida yakkalik va umumiylik birligi tamoyili; o ‘qitishning 
savol-javob shakli.
Xorazmiyning salafi Al-Kindiy mohiyatni barcha nazariy bilimlaming 
bosh mavzusi, deb qaraydi. U aw alo m iqdor va sifatni hissiy idrok qilish 
zarurligini ta ’kidlaydi.
Kindiy ilmiy bilishning uch pog‘onali konsepsiyasini ilgari suradi: 
tabiiy fanlar, m antiq va matem atikadan bilimlar metafizika muammosiga 
olib keladi. Kindiy o ‘z falsafiy qarashlarini asoslashda ilmiy bilishni diniy 
bilimlarga qarama-qarshi qo‘ygan holda matematika va tabiiy fanlarga alohida 
ahamiyat beradi. Kindiy inson bilimlari hissiy va aqliy bilimlarga b o ‘linadi, 
deb hisoblaydi. Uningcha, hissiy bilimlar o ‘z predmeti bilan bog‘langan 
bo ‘lib, uning obyekti inson tanasi va barcha materiallardir. U ta ’kidlaydiki, 
agar hissiy bilimlar yakka bilim lardan iborat bo ‘lsa, aqliy bilimlar esa 
umumiy bilimlardir. Kindiy fikricha, haqqoniylikni bilish va o ‘zining xatti- 
harakatlarini haqqoniylik bilan muvofiqlashtirishda, kishi ongidagi uning 
sabablarini aniqlash kaliti yordam k o ‘rsatadi.
U shunday yozadi: “Sababini topgan holatdagina biz haqiqatning tagiga 
yeta olamiz. H ar qanday narsaning mohiyatini anglash esa haqiqatni bilish 
uchun zarurdir. Negaki mavjud narsalaming barchasi haqiqatdan iboratdir. 
H aqiqatni idrok etsa bo‘ladi, binobarin, mavjud narsalarni hammasini 
anglamoq m um kin” .
Bilish jarayoniga Farobiy alohida ahamiyat beradi. U o ‘zining “Aql 
m a'nolari to ‘g‘risida” va “ Baxt-saodatga erishuv to ‘g‘risida” asarlarida 
insonlaming bilimga bo ‘lgan intilishlarini har tom onlam a keng yoritishga 
harakat qiladi. U shunday yozadi: “Kishi biror buyum haqida bilishni istasa, 
uning qandaydir bir holatini biladi va ongini o ‘sha predm et shaklidagi 
bilimga yo‘naltiradi. Bu o ‘zi intilgan haqiqatni qidirish dem akdir” .
Farobiyning ilmiy g‘oyalarini umumlashtirgan holda X.X. Tlashev uning 
bilish to ‘g‘risidagi nazariy asoslarga bag‘ishlangan ishlari, xususan, mantiq 
fanida bilish jarayoni va bilish shakllari, kabi qarashlarida birinchi marta
30

---

uning mohiyati ochib berilganini ta ’kidlaydi. Bu jarayonlar, mantiqda unga 
noya qilish, tafakkumi takomillashtirish va murakkab bilish jarayonida qo‘pol 
a t claming oldini olish qonunlari sifatida aks etadi.
Farobiy fikrlash faoliyatini jonlantirishning didaktik tamoyillari va 
mctodlarini asoslab berdi. Unga o ‘qitishning amaliy yo‘naiganligi; nazariy 
bilimlar uzluksizligi va bilish metodlari; mantiqiylik va uzviylik, hukm
metodlari va usullari; induksiya va deduksiya metodlari kiradi.
Farobiyning bilish jarayoni haqidagi qarashlarini Abu Ali ibn Sino 
ham tasdiqlaydi. Uning tushunishicha, m antiq inson bilimlarining asosi 
Nifalida qoida va m e’yorlami belgilab beradi; insonning bilish faoliyatini 
jonlantiradi ham da uning to ‘g‘ri fikrlashini o ‘stiradi. Farobiy tom onidan 
i blab chiqilgan fanlar tasnifi ilmiy bilim lar g‘oyasining rivojlanishini 
hi’minlaydi. U shunday yozadi: “
Fanlar tasnifi insonga fa n la m i oizaro
aiyoslash, ulardan qaysi birlari zarur, foydali, tugallangan, haqqoniy va
kuchli va qaysi birlari и qadar zarur emas va kuchsizroq, shuningdek,
o'/ganish uchun nimadan boshlash, xususan nimani (frganish, nima yaroqli,
qaysi biri yaroqsiz va qay darajada uni egallash kabi masalalarda yordam
Iwradi. Shunday qilib, uning fanga bo4gan munosabati ko'rlikka, nodonlikka
rmas, balki bilim va donolikka asoslanadi”.
0 ‘rta asr olimlari o ‘z asarlarida inson faoliyatining ikki turi haqida fikr 
yin iiadilar. Bu mehnat va bilish faoliyatidir. Ular shuni ta’kidlaydilarki: 
“Bilim
bu biluvchining qalbidagi bilinadigan timsoldir. Bilingki, fa n n i oiqitish va
<»* 
zjashtirishsiz bilim bo4maydi. O'qitish — bu qalbdan chiqadigan, qalb
ut hun dolzarb, ichki bilishga asoslangan e ’tiqod. Bilimlami o'zJashtirish —