N. Mahmudov va boshqalar. Ona tili

39-mashq. Gaplarni oʻqing. Ajratib koʻrsatilgan soʻzlarning mantiqiylikka salbiy ta’siri haqida fikrlashing.
1. Yugurib charchamaydigan chayir mashinasi dam tepalikka , aylanma yoʻllar osha dam pastlikka, kishining nigohi tushsa yuragi shigʻillab ketadigan jarliklar yoqasidan oʻtib, yana koʻtarilib qolardi.
2. Qiya, aylanma yoʻllarda koʻp yurganiga qaramay, yigit juda ehtiyotkorlik bilan mashinani olib borardi.
3. Uning yoqimli qiliqlari, ovozi eshitilib ketganday boʻladi.
4. Koʻzim oʻngidan hadsiz odamlar oʻtdi.
5. Qoʻllari, oyoqlari oʻziga boʻysunmay, oʻz-oʻzidan harakatlanar, uni qayoqqadir olgʻa eltardi.
Yechim:
Ushbu mashq talabiga asosan ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar – chayir, koʻtarilib qolardi, olib borardi, qiliqlari, ovozi, hadsiz, qayoqqadir olgʻa kabi birliklarning jumlalardagi fikr mantig‘iga ta’sirini izohlash kerak. Xususan, chayir so‘zi ko‘pincha baquvvat, pishiq kabi ma’nolarda inson tabiati, jismoniy holatini ifodalashga xizmat qiladi. Lekin gapda mashina so‘ziga nisbatan o‘z ma’nosida ishlatish biroz mantiqsizlikni yuzaga keltiradi va ushbu birikmani faqat ko‘chma ma’nodagina badiiy mantiq bilan idrok etish mumkin. Shuningdek, 1-gapdagi mashinaning ko‘tarilib qolishi ifodasini ham parvoz ma’nosida tushunish mantiqsizlikni (real hayot qonuniyatlari bilan mos emaslik)ni yuzaga keltiradi. 2-gapda ajratib ko‘rsatilgan olib borardi ifodasi aslida ko‘tarib yoki yetaklab bormoq kabi ma’noda tushuniladi. Shu bois ham jumladagi yigitning mashinani “olib borishi” ni o‘z ma’nosida emas, balki faqat obrazli ma’noda idrok etish joiz. 3-gapdagi qiliq so‘zi aslida salbiy ma’nodagi “g‘ayritabiiy yoki nojo‘ya ish” ma’nosida ishlatiladi. Shu bois ham mantiqan “yoqimli qiliq” bo‘lmaydi. Shuningdek, ovoz eshitilishi mumkin. Lekin jumladagi “qiliqlari … eshitilib ketganday bo‘ladi” ifodasida esa mantiqiy buzilish bor. 4-gapdagi had so‘zi aslida eski kitobiy uslubdagi so‘z bo‘lib, chegarasi yo‘q ma’nosida hududga, yer maydoniga nisbatan ishlatiladi. Shu bois odamlarga nisbatan ishlatilishi mantiqan noto‘g‘ri. 5-gapda esa qo‘l, oyoqlarning kimnidir qayoqqadir olg‘a eltishi ifodasida ham mantiqan tushunish qiyin. Zero, tana a’zolari bo‘lgan qo‘l-oyoqlar tanadan ajralmaydi va ma’lum bir texnika vositasi ham emas. Shu bois olib bormoq, ko‘tarib tashimoq ma’nosidagi eltmoq so‘zi bilan qo‘l-oyoqlarning birikishi mantiqsizlikni keltirib chiqaradi. Bunday ifodalarni ko‘chma ma’nodagina badiiy idrok bilan tasavvur qilish mumkin.