Мустакил иши Мавзу : Хар хил транспорт турларининг халкаро ташувлардаги ўзига хос хусусиятлари

4. Автомобиль транспортининг халқаро ташувлардаги ўзига хос хусусиятлари
Бугунги кунда автомобиль транспортида юкларни ташиш бутун дунёда етакчи ўринни эгаллайди. Шу билан бирга, ушбу турдаги xизматларга талаб кун сайин ортиб бормоқда.
Автомобилларда юкларини ташиш ҳар доим тез, сифатли ва нисбатан арзон. Бугунги кунда автомобилларда xалқаро ташиш жуда оммабоп ҳисобланади. Бундай транспорт анча xавфсизроқ. Айнан шу турдаги юк ташиш билан юкни йўқотиш эҳтимоли жуда кам, масалан, бошқа ташишлар билан етказиб берилганда бу ҳолат кўпроқ содир бўлади.
Бироқ, xалқаро юкларни ташишда жуда кўп ҳолатларни ҳисобга олиш керак бўлади. Жўнатувчи, у юбораётган буюм қадоқлаш қоидаларига мос келиши кераклигини билиши керак. Масалан, мўрт нарсалар юборилиши керак бўлса, жўнатма тегишли белгилар билан маркировка қилиниши керак.
Статистик маълумотларга кўра, халқаро автомобиль транспортида юкларни ташиш дунёдаги барча ташиш турларининг деярли 70 фоизини ташкил қилади. Бу ҳақиқат шу тарзда жўнатмани исталган қулай нуқтага: офис, квартира ёки шаҳар ташқарисидаги уйга етказиб бериш мумкинлиги билан боғлиқ. Автомобиль транспортида ташишда юкнинг xавфсизлиги максимал даражага етади. Юк жўнатиш пунктида, қоида тариқасида, маҳсулотни қадоқлашнинг тўғрилиги баҳоланади. Бу xусусият автомобилда ташиш маршрути анча узоқ бўлганда ва ҳатто кутилмаган холатларда ҳам юк xавфсиз ва сақланган бўлганига боғлик.
Қоида кўра xалқаро юк ташиш савдо билан боғлиқ. Айнан автомобиль транспортида юкларнинг катта партияларини жўнатиш қулай. Юкларни автомобиль билан жўнатишда унинг ҳаракатига риоя қилиш осон. Бу шундан иборатки, ҳатто энг қиммат юкларни ҳам иложи борича максимал даражада бошқарилишини таъминлашга имкон беради.
Халқаро миқёсда юк ташишни амалга оширишнинг асосий xусусияти шартноманинг мавжудлиги. Шартномада юкларни суғурталаш, етказиб бериш муддати, етказиб бериш xаражатлари каби нарсалар бўлиши шарт. Халқаро даражадаги юкларни ташишда транспорт компаниясининг логисти xизматига мурожаат қилиш талаб қилинади. Айнан улар юкларни ташиш учун энг қулай йўлни ташкил қилади, ўз вақтида етиб боришини ва ташилган юкларнинг xавфсизлигини кафолатлайди. Ушбу маршрут шартномада кўрсатилиши керак. Барча юклар кузатув ҳужжатлар билан тасдиқланган. Халқаро ташиш учун тўлов маxсус шартнома асосида амалга оширилиши керак. Одатда ташиш учун тўлов икки қисмга бўлинади: аванс ва асосий сумма. Аванс тўлови жўнатувчи томонидан товарни жўнатиш вақтида амалга оширилади, қолган қисмини улар белгиланган жойга етиб келгандан кейин улар тўлайдилар.
Фақатгина автотранспортда халқаро юкларни ташишнинг барча xусусиятларини ҳисобга олиш, шунингдек, шартнома ва битимни тўғри тузиш - бу юкнинг бузилмаган холда ва белгиланган муддатда етиб келишининг кафолатидир.
Автомобиль транспорти бир қанча ўзига хос хусусиятлари билан транспортнинг бошқа турларидан ажралиб туради. Автомобиль транспорти юқори даражада маневрчанлиги ва ҳаракатчанлиги туфайли керакли миқдордаги транспорт воситаларини зарур жойларга тез йиға олади, юкларни жўнатувчилар омборидан юк қабул қилувчилар омборигача бевосита етказиб беради. Бунда юкларни бир транспорт туридан бошқасига қайта юклашга эҳтиёж қолмайди. Автомобиль транспортининг қисқа масофаларда юк ва пассажирлар ташиш тезлиги темир йўл ва дарё транспортлардагига нисбатан анча юқоридир. Юк ва пассажирлар оқими кам бўлган ерларда автомобиль транспорти темир йўл транспортига нисбатан инвестиция сарфини кам талаб этади. Чунки автомобиллар ҳар қандай йўлларда ҳам ишлаши мумкин бўлиб, махсус излар ёки йўл қурилишини талаб қилмайди. Автомобиль транспорти йўлларнинг доимий бўлиши билан боғлиқ бўлмай, айрим йўллар ишдан чиққан пайтда уларга параллел бўлган йўлларда ҳам қатнаши мумкин. Баъзан автомобиль йўллари орқали юк ёки пассажирлар ташиш масофалари темир йўл ва дарё йўлларига нисбатан қисқа бўлган ҳоллари ҳам учрайди, чунки улар йўллардаги тўсиқларни айланиб ўтмай, тўғри йўл маршрутлари билан ҳаракатланишлари мумкин.
Қисқа масофаларда автомобиль транспорти билан тўғридан-тўғри юк ташиш, аралаш ташиш тизимига хос бўлган юкларни йўллардаги транспорт узелларида қайта ортиш-тушириш ишлари бўлмаслиги ва ташиш тезлигининг катталиги юк ташиш умумий харжатларини анча тежаш имкониятини беради. Узоқ масофаларга юк ташишда ташиш таннархининг қимматлиги унинг иқтисодий самарадорлигини бошқа транспорт турлардагига нисбатан камайтириб юборади. Ҳозир автомобиль транспорти ҳиссасига Ўзбекистон Республикаси транспортнинг барча турларида ташиладиган юклар ҳажмининг (тонна ҳисобида) 90% дан ортиғи тўғри келади. Ҳозирги кунда автомобиль транспортисиз иқтисодиётнинг биронта тармоғи ҳам ўз фаолиятини давом эттира олмайди.
Саноатда автомобиль транспорти ҳар йили деярли 600 млн. тонна юк ташийди. Саноат корхоналарига хом ашё автомобилларда ташилади ва у ердан тайёр маҳсулот яна автомобилларда олиб чиқилади. Карқерларда 135, 170 т юк кўтарадиган самосвал-автомобилларнинг қўлланилиши тоғ-кон ишлама саноатининг шахтали усулига нисбатан руда қазилмаларни очиқ усулда қазиб чиқаришни кенг ривожлантиришга йўл очиб беради. Ҳар йили бундай ишларда самосвал-автомобиллар ёрдами билан 500 млн. тоннадан ортиқ руда, сланец, кўмир ва карқерлар уст қобиғи жинслари ташилади.
Ҳозирги замон индустриал қурилишида автомобиль транспортининг аҳамияти янада ўсди. Саноат ва уй-жой қурилишларида ишлатилувчи йирик темир-бетон буюмлар, блоклар, панеллар, ферма бошқа қурилиш иншоотлари элементлари фақат автомобилда ташилади. Автомобиль транспортисиз мамлакатимизда қурилиш-монтаж ишларини авж олдириб бўлмайди.
Улкан гидротехника иншоотларини қуришда автомобиль транспорти жуда катта ишларни бажаради.
Автомобиль транспортисиз кўплаб маҳсулот етиштириладиган ҳозирги замон қишлоқ хўжалигини тасаввур қилиб бўлмайди. Қишлоқ хўжалигида автомобиль ички ҳамда ташқи юк ташиш ишларида кенг қўлланилмоқда. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини (ғалла, пахта, қанд лавлаги ва ҳоказоларни) йиғим-терим пайтида ташишда автомобиль транспорти ҳал қилувчи рол ўйнайди. Ҳосилни бузилишдан сақлаш учун уни қисқа муддатда (10…20 кун ичида) йиғиб-териб ва ташиб олиш керак. Қишлоқ хўжалигида автомобиль транспорти ёрдамида юк ташишнинг умумий хажми йилига 100 млн. тоннани ташкил этади ва бу рақам янада ўсиб бормоқда.
Барча савдо, шу жумладан, хусусий мулк эгаларига тегишли тармоқларида юк ташишнинг катта партияли молларни базалардан ва ҳар бир савдо жойига етказиб беришгача бўлган ҳамма турларини асосан автомобиль транспорти воситасида амалга ошириш мумкин.
Мураккаб коммунал хўжалик иншоотларига эга бўлган замонавий шаҳарларда транспорт хизматини автомобиль транспорти тўла эгалламоқда.
Автомобиль транспортининг бошқа транспорт турларига нисбатан афзалликларидан яна бири шундаки, у юкларни ҳар қандай жойга, юк жўнатувчи ва юк қабул қилувчи энг кичик жойларгача етказиб беради. Мана шундай афзалликларга кўра автомобиль транспорти маҳаллий алоқалардаги катта аҳамиятидан ташқари, магистрал темир йўл, сув ва ҳаво транспорти учун ҳам зарур қўшимча алоқа воситаси бўлиб хизмат қилади. Кейинги йилларда кўплаб юклар 200….300 км гача масофаларда темир йўл транспортидан автомобиль транспортига ўтказилмоқда. Бу нарса темир йўл транспорти ишини анча енгиллаштиради, юкларни бир транспортдан иккинчисига қайта тушириб-ортишни камайтиради ва уларни истеъмолчиларга етказиш тезлигини оширади. Автомобиль транспорти темир йўлга қараганда қисқа ва узоқ масофаларда ҳам юк ташиш тезлигини анча оширади. Автомобиль транспортида узоқ масофаларга юк олиб боришни тезлатиш автомобилларда шаҳарлараро юк ташиш ишини ривожлантиради. Ўзбекистон ҳудудида Буюк Ипак йўлининг тикланиши автомобиль транспортида шаҳар ва давлатлараро юк ташишни кенг қўлланиш учун яхши шарт-шароитлар яратилади. Буларга кўп юк кўтарувчи автомобиль ва автопоездларнинг кўплаб ишлатилиши, йўл қурилишининг такомиллашиши ва амалга оширилган бошқа бир қатор тадбирлар ёрдам бермоқда. Бунга биринчи навбатда минтақавий автомобилларда ташиш уюшмаларига тегишли автомобиль транспортини кенгайтириш, шаҳар ва давлатлараро юк ташиш учун ихтисослаштирилган автомобиль корхоналарини ва юк ташиш ишини уюштирувчи автомобиль терминалларини ташкил қилиш ва бошқалар киради.
Автомобиль транспортининг яна бир афзаллиги шундаки, уни қисқа вақт ичида ишга тушириш ва автомобилларда темир йўл бўлмаган ерларда юк ва пассажирлар ташиш мумкин
Автомобиль транспортида жуда катта миқдорларда пассажирлар ҳам ташилади. Масалан, шаҳар ичи пассажирлар ташишда автомобиль транспортининг улуши 60 фоиздан кўп. Шаҳарлараро узоқ масофаларда ҳамда шаҳар атрофи ерларида пассажирлар ташишда ҳам автомобиль транспортининг аҳамияти ортиб бормоқда.
Лекин автомобиль транспорти юқорида кўрсатилган афзалликларга қарамай, темир йўл ва дарё транспортига қараганда анча паст техник-эксплуатацион кўрсаткичларга эга. Муҳим камчиликлардан бири – автомобиль транспорти ишчилари меҳнат унумдорлигининг пастлигидир. Бу ҳол автомобиль транспортидаги транспорт воситаси бирлигининг темир йўл ва дарё транспортидагига нисбатан кам юк кўтара олиши ёки пассажирлар сиғими кичиклиги билан изоҳланади.
Автомобиль транспортининг яна бир муҳим камчилиги ташиш таннархининг катталигидир. Автомобиль транспорти ташиш таннархининг катталиги, унинг қимматбаҳо ёнилғида ишлаши, бажарилган иш бирлигига нисбатан ёнилғи сарфи кўплиги, транспорт воситаси бирлиги юк кўтара олиш ёки пассажирлар сиғдира олиш қобилиятининг кичиклиги сабабли бажарилган ишга нисбатан тўланадигин иш ҳақи катталигидир. Бундан ташқари автомобиль транспортида транспорт воситаларининг юк элтиб берилгач, қайтишда юксиз юришлари ҳам ташиш таннархини катталаштиришга олиб келади.
Юқорида айтилганларга кўра, автомобиль транспортини қисқа масофаларда, айниқса ички ташишларда ишлатиш мақсадга мувофиқдир.
Кейинги йилларда автомобилда юкларни халқаро ташиш соҳасида хорижий давлатлар билан ўзаро ҳамкорлик қилиш масалаларини тартибга солиш бўйича шартномавий-ҳуқуқий базани такомиллаштириш, миллий ташувчиларнинг катта ҳажмли юк автотранспорт воситалари паркини янгилаш ва модернизация қилиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш ва транспорт хизматлари халқаро бозорида уларнинг рақобатбардошлигини оширишга йўналтирилган салмоқли чора-тадбирлар кўрилди.
Шу билан бирга республиканинг ўсиб бораётган экспорт салоҳияти ва экспорт қилинадиган маҳсулотлар қийматида транспорт харажатларини мақбуллаштириш зарурати катта ҳажмли юк автотранспорт воситалари парки қувватини ошириш, маҳаллий ташувчилар фаолиятини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар кўрилишини талаб этади.
Миллий ташувчиларнинг катта ҳажмли юк автотранспорт воситалари паркини янада янгилаш ва модернизация қилиш учун қўшимча шарт-шароитлар яратиш, ички ва ташқи бозорларда уларнинг рақобатбардошлигини ошириш, шунингдек, тадбиркорлик субъектларининг ташқи савдо фаолиятини транспорт-логистик таъминлаш тизимини такомиллаштириш кўзда тутилган.

Хулоса
Халқаро ташишда юкларни ва йўловчиларни ташишни ташкил этиш ва шартларини белгилайдиган асосий қоидалар транспорт конвенцияларида ва халқаро шартномаларда келтирилган. Ташишни ҳуқуқий тартибга солиш масалалари, шунингдек, давлатлараро даражада ёки икки мамлакат транспорт вакиллари ўртасида тузилган кўплаб икки томонлама шартномаларнинг мазмуни ҳисобланади. Ва ниҳоят, ушбу масалалар кўпинча алоҳида мамлакатларнинг ички транспорт қонунлари билан тартибга солинади. Аммо юкларни ва йўловчиларни ташишни халқаро тартибга солишнинг йўқлиги ташувчилар ва юк эгалари (йўловчилар) халқаро ташиш билан боғлиқ муносабатларга киришига тўсқинлик қилмайди. Денгиз транспорти ҳақли равишда халқаро савдога хизмат кўрсатишга ихтисослашган транспортнинг энг кўп қиррали тури ҳисобланиши мумкин. Халқаро юкларни ва йўловчиларни ташишнинг асосий ҳуқуқий институтлари ва ташкилий шакллари бу эрда туғилиб ривожланган. Бошқа транспорт турларида ташиш жараёни иштирокчилари ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар тизимининг ривожланиши денгиз савдоси денгиз ташиш халқаро амалиётининг катта ёки кичик таъсирида содир бўлди. Шунинг учун халқаро алоқаларда транспортни ташкил этиш масалаларини ўрганаётганда ушбу амалиётга алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир. Халқаро юк ташишда транспортни ташкиллаштиришнинг икки шакли ривожланди - чизиқли (мунтазам) ва трамп (тартибсиз).
Халқаро лайнер ташиш. Халқаро йўналиш хизматлари денгиз ташувчилари томонидан тайёр саноат маҳсулотлари, ярим тайёр маҳсулотлар, озиқ-овқат ва бошқа товарларнинг халқаро савдосининг барқарор географик соҳаларида ташкил этилади. Халқаро йўналишлар асосий жаҳон иқтисодий марказларини (Ғарбий Эвропа, Шимолий Америка ва Узоқ Шарқ) ва ушбу марказларни бошқа минтақалар билан боғлайди. Лайнер орқали этказиб беришнинг ўзига хос хусусияти - бу йўналишдаги кемаларнинг хавфсизлигини таъминлаш ва уларни олдиндан маълум қилинган жадвал асосида маълум портларда мунтазам равишда қўнғироқ қилиш. Ташиш юкларни юк ташувчилар томонидан ташувчилар томонидан белгиланган тариф ставкалари бўйича амалга оширилади. Линеэр ставкалар узоқ вақт давомида барқарор.
Денгиз лайнерлари томонидан юкларни жўнатувчилар ва қабул қилувчиларга кўрсатадиган хизматлар ҳажми трамвай юкларига қараганда анча катта. Одатда, денгиз транспорти ташувчилари юкларни жўнатиш ва тушириш портига - белгиланган манзилга тушириш нархини тўлаш мажбуриятини олади. Кема эгаларининг лайнер шартларининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ қўшимча харажатлари лайнерни этказиб бериш тарифларида қопланади. Ташишнинг чизиқли шартларининг ўзига хос талқини чизиқли коноспорт проформаларида келтирилган. Халқаро лайнерларни ташиш денгиз ташувчиси юкни ташувчига топшириш вақтида юк ташувчига берган коносамент билан расмийлаштирилади. Ўзининг юридик моҳияти бўйича коносамент - унда кўрсатилган товарларни ташувчи томонидан қабул қилинганлигини тасдиқловчи далил. Бундан ташқари, у ташувчи ва жўнатувчи ўртасида юк ташиш шартномаси мавжудлигини тасдиқлайди. Ва ниҳоят, юк жўнатувчиси ва унда белгиланган бошқа шахсга юкни тасарруф этиш ва ушбу ҳужжат қоидаларига зид равишда уни белгиланган манзилга қўйиб юборишни талаб қилиш ҳуқуқини беради. Шундай қилиб, коносамент - бу мулк ҳуқуқи тўғрисидаги ҳужжат. Сўнгги йилларда халқаро юк ташиш амалиётига коносамент ўрнига яна бир транспорт ҳужжати - денгиз йўл ҳужжати кира бошлади. Сарлавҳа сарлавҳаси бўлмаган ушбу ҳужжат юкларни белгиланган манзилга этказиб бериш тартибини тезлаштиради. Халқаро трамвай ташиш. Лайнерлар ташишдан фарқли ўлароқ, трамвай ташишда кемалар тартибсиз ишлайди. Улар маълум йўналишларга тайинланмайдилар, лекин тоннажга бўлган талабга ва товарларни этказиб беришга қараб, юклар бозорининг бир бўлимидан бошқасига эркин ўтадилар. Ташиш нархи ва бошқа тижорат шартлари ҳар бир рейсга ёки бир нечта рейсларга шартнома асосида белгиланади. Трамвай ташишда денгиз орқали ташиш шартномаси (кеманинг чартери) денгиз ташувчиси (чартерер) ва юк жўнатувчиси ёки юк олувчиси (чартерер) ўртасида чартер шаклида тузилади. Кўпгина ҳолларда, ушбу шартнома воситачи ёки юк воситачиси ёрдамида тузилади. Ҳар қандай низомда кема, юк, юк, стведорингни тўлаш тартиби, жўнатиш, демагаге билан боғлиқ бир қатор мажбурий шартлар мавжуд. Халқаро трамвай транспортида юкларни ташишда, одатда, ташувчи коносаментни расмийлаштиради, бу бошқа нарсалар қатори, ташувчи ва товарларни қабул қилувчи ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи томонидан амалга оширилади. Шуни таъкидлаш керакки, халқаро амалиётда низомнинг мазмуни ёки шакли билан боғлиқ масалаларни тартибга солувчи бирон бир ҳуқуқий ҳужжат (конвенциялар, битимлар) яратилмаган. Устав ҳуқуқининг асосий манбаи - тегишли мамлакатларнинг миллий қонунлари.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1. Пономарева Н.В. Ташишни ташкил этиш, иқтисодиёт ва транспортни бошқариш.

2. Тарасенка Алексей. Транспортни бошқариш.
3. С.А.ни белгиланг. Автотранспорт корхоналарини ташкил этиш, режалаштириш ва бошқариш.
4. Тарасенка Алексей. Йўловчилар ташишни ташкил этиш ва бошқариш.
5. Шарма Раж. Менежернинг иш кунини ташкил қилиш, вақтни бошқариш.
6. Чернйшова Э.В. Ташкилот, режалаштириш ва корхоналарни бошқариш