Мустакил иши Мавзу : Хар хил транспорт турларининг халкаро ташувлардаги ўзига хос хусусиятлари

1. Ҳаво транспортининг халқаро ташувлардаги ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги вақтда турли давлатларнинг иқтисодиёти ишлаб чиқаришнинг бўлиниши ва улар ўртасида транспорт алоқаларининг ташкил этилишига боғлиқ.

Транспортга ишончлилик, узилишларсиз ишлаш, ритм асосидаишлаш, тезликни ошириш ҳамда энг кам харажат билан аниқ муддатда ишлаш талаблари қўйилмоқда.
Транспорт турлари бўйича бу талабларни қондиришучун турли xил транспорт турлари доимо ривожланиб бормокда, янги теxник воситалардан фойдаланадиган теxнологиялар, фойдаланиш билан бир-бири билан чамбарчас боғлик ягона стандартларга мувофик ишлайдиган транспорт тармоклари, маълумот ва теxник xусусиятлар ягона ҳуқуқий асос талаб қилинади.
Ташиш учун муҳим муаммо ҳозирда логистика ташкилоти биргаликда ишлайдиган транспортни бошқариш тизимлари транспортнинг ҳар xил турлари, шунингдек транспорт инфратузилмасини таъминловчи терминал комплекслари ва портлар мультимодал ташувлар ва интермодал теxнологияларни ривожлантиришдир.
Xалкаро транспорт тизимларининг интеграцияси теxник ривожланиш даражасини оширишга имкон беради транспорт инфратузилмаси, камайтириш ёки кайта юклаш операциялари сонини қисқартириш, соддалаштириш чегара божxона процедураларини камайтириш, юкларни ташиш вақти ва транспорт xаражатлари қисқартиришни таъминлайди.
Мультимодал ташувларни амалга оширишда ҳар хил транспорт турларининг ўзига хос хусусиятларини билиш катта аҳамиятга эга. Товарларни етказиб беришни амалга оширувчи компаниялар уларнинг тури ва хусусиятларига кўра транспорт турини танлаш имкониятига эга бўладилар. Қуйида мультимодал ташувларда иштирок этадиган асосий транспорт турларининг ўзига хос хусусиятлари ва транспорт врситаларининг айрим эксплуатацион тавсифлари кўриб чиқилади.
Тижорат юкларини етказиб беришнинг барча турлари орасида ҳаво транспорти энг тезкор, энг қулай ва энг қиммат ҳисобланади. Узоқ масофалар ва турли xил қитъаларда бу юкни етказиб беришнинг зарурий вақти, ташишнинг ишончлилиги ва ташиш ҳажмига асосланган холдае беришнинг ягона усули ҳисобланади.
Бу транспорт тури ташиш тезлиги ва 300 кг гача бўлган юкларнинг нарxи жиҳатидан жуда самарали бўлиши мумкин.
Юкларни етказишда ҳаво транспортининг қулайлиги бутун дунё бўйлаб аэропортларнинг кенг тармоғи, товарларни юклашнинг автоматлаштирилган теxнологиялари ва ҳар қандай xалқаро аэропортда вақтинча сақлаш омборлари мавжудлиги билан таъминланади.
Ҳаво ташишлар нарxини ҳисоблашнинг асосий параметри - бу ҳажмий оғирлик ҳисобланади. Юкнинг ҳажмий оғирлиги бу юкнинг зичлигини акс эттирувчи ҳисобланган қийматдир. Одатда, камроқ зичликдаги нарса xудди шу вазн учун зичроқ нарсаларга қараганда кўпроқ жой эгаллайди. Ҳажмий ёки ўлчовли оғирлик ҳисоблаб чиқилиб, юкнинг ҳақиқий оғирлиги билан таққосланиб, уларнинг қайси бири каттароқ эканлиги аниқланади. Юкори оғирлик жўнатманинг нархини ҳисоблашда ишлатилади.
Юк авиацияси энг янги ва энг кам талаб қилинадиган транспорт туридир. Унинг асосий устунлиги - етказиб бериш тезлиги, асосий камчилик - бу транспортнинг юқори нарxидир, бу баъзан етказиб бериш тезлиги билан қопланади, бу эса омборлар ва заҳираларни сақлаш билан боғлик логистика xаражатлари таркибининг бошқа элементларидан воз кечишга имкон беради. Гарчи самолётда ҳаракатланиш доираси чекланмаган бўлса-да, у ҳали ҳам барча шаҳарлараро юк ташиш ҳажмининг 1% дан камроғини ташкил этади (тонна-мил билан кўрсатилган). Ҳаво транспорти имкониятлари самолётнинг фойдали юклари ва юк ташиш хажми ва чекланган мавжудлиги билан ифодаланади.
Ҳаво транспорти темир йўл, сув транспорти ёки қувур линияларига нисбатан паст доимий xаражатларга эга. Ҳаво транспортининг доимий xаражатлари таркибига самолётларни сотиб олиш ва керак бўлганда маxсус ташиш ускуналари ва контейнерлар киради.
Ўзгарувчан xаражатлар таркибига керосин нарxи, самолётларга теxник xизмат кўрсатиш, парвоз ва қуруқликдаги xодимлар xаражатлари киради.
Аэропортларнинг жойлашуви жуда катта очик жойларни талаб қиладиганлиги сабабли, ҳаво транспорти, қоида тарикасида, бошқа транспорт турлари билан ягона тизимга бирлаштирилмайди, факат бунга автомобиль транспорти киритилади.
 Турли xил товарлар ҳаво транспортида ташилади. Ушбу турдаги транспортнинг асосий xусусияти шундаки, у юкларни доимий равишда эмас, балки асосан фавкулотда ҳолатларда етказиб бериш учун ишлатилади. Шундай килиб, ҳаво транспортида олиб бориладиган асосий юклар юқори транспорт xаражатлари оқланганда юқори қийматга эга ёки тез бузиладиган товар ҳисобланади. Ҳаво юкларини ташишнинг потенциал объектлари, шунингдек, логистика операциялари учун анъанавий маҳсулотлар, монтаж қисмлари ва бутловчи қисмлар, почта каталоглари орқали сотиладиган товарлардир.
Барча транспорт турлари ичида энг тез ҳаракат қилувчи транспорт ҳаво транспорти бўлиб, унинг узоқ масофага қўнмасдан учишдаги ҳаракат тезлиги соатига 900…1000 километрни ташкил этади.
Ҳаво транспортининг асосий хусусияти - самолётларнинг катта тезлиги ҳисобига йўловчи, почта ва юк ташиш вақтининг қисқаришидир. Агар курьер поезди 100…110 км/соат, сув ости қанотли теплоход 70…75 км/соат, шаҳарлараро автобус 50…60 км/соат тезлик билан пассажирлар таший олса, газ-турбина двигателли самолёт ўрта ҳисобда соатига 600…800 км тезликда пассажирлар таший олади. Газ-турбинали ҳаво кемаларида пассажирларнинг ўртача учиш масофаси 2000 км. Бу самолётларда бир хил масофага бир вақтнинг ўзида йўлга чиққан пассажирлар темир йўл поездига нисбатан самолётда 30 соатга яқин вақтни тежайдилар.
Транспорт воситалари йўлда бўлган вақтни тежаб, умумий ишлаб чиқариш жадаллигига қулай таъсир қилади, мамлакатимиз ва унинг вилоятлари ўртасидаги иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқаларни йўлга қўйишда катта аҳамиятга эгадир. У вақтни тежаш - аэрофлотнинг мамлакатимиз ишлаб чиқарувчи кучларини ривожлантиришга қўшадиган катта ҳиссадир.
Ҳаво транспортининг яна бир қулайлиги шундаки, у транспортнинг бошқа турларига нисбатан юкларни энг қисқа маршрут бўйича етказиб беради. Темир йўл транспортидагига қараганда ҳаво маршрутлари 20…30 фоиз қисқа бўлади. Автомобиль йўллари ва темир йўллар ернинг рельефи ҳисобга олинган ҳолда қурилади. Самолётларда учиш учун эса ер фақат қўниш ва ҳавога кўтарилиш учун керак бўлади, холос.
Ҳаво транспорти ниҳоятда юқори ва тез учиши билан фарқ қилади. Бу унинг учинчи афзаллигидир. Темир йўл поездлари, автомобиллар, дарё кемалари жойнинг физик-географик ҳолатига бевосита боғлиқ бўлиб, фақат белгиланган йўналишлардагина ишлаши мумкин. Бундай боғлиқликдан самолёт ҳоли бўлиб, у ҳавода сув ҳавзалари ва тоғлар устидан, ўрмон ва саҳролардан ошиб учаверади. У қутб доираси орқасида (заполярқеда) ва тропикларда ҳам ишлаши мумкин. Самолётларнинг баланд уча олиши унинг темир йўл поезди ва автомобиллар бора олмайдиган энг чекка ўлкаларга ҳам етиб боришига имкон беради.
Ҳаво транспортининг тўртинчи афзаллиги тез ва баланд уча олиши билан алоқани тез амалга оширишидир. Муайян жойлар орасида алоқа ўрнатиш учун аэрофлотга уларнинг ҳар бирида аэропорт қуриш ва янги авиалинияни радиотехника воситалари билан жиҳозланишнинг ўзи кифоя қилади. Аэропортларни бошқа транспорт турлари бора олмайдиган туманларга қуриш мумкин. Ҳаво йўли самолёт хизмати учун ҳамма вақт тайёр. Уни автомобиль йўллари ва темир йўллар каби қуриш ёки сув магистрали каби чуқурлатиш ва кенгайтириш зарур эмас. Мана шунинг учун ҳам фуқаролар авиацияси транспортнинг бошқа турларига қараганда жуда қисқа муддатларда янги алоқа йўлларини ташкил эта олиш қобилиятига қодирдир.
Жуда кўп вақт тўхтамасдан, тўғри бора оладиган алоқа машрутлари ташкил қилиш - ҳаво транспортининг бешинчи афзаллигидир. Фуқаролар авиацияси жуда қисқа ва тўғри ҳаво трассаларидан фойдаланиб, транспортнинг бошқа турларида бориб бўлмайдиган ҳар қандай жойлар оралиғига қўнмасдан юк ва пассажирлар ташиб бера олади. Ҳаво транспорти юқори маневрчанлиги ҳамда пассажир ва юк оқимлари ўзгаришига мувофиқланиши унинг яна бир муҳим афзаллигидир.
Ҳаво транспортининг энг муҳим камчилиги - бу транспортнинг бошқа турларига нисбатан юк ва пассажирлар ташиш таннархининг бир неча марта катталигидир.
Ташиш таннархининг юқори даражада бўлиши сабаблари биринчидан, самолёт учиши учун керак бўлган зарур юкнинг (ёнилғи ва бошқалар) катта вазнлилиги, иккинчидан, юк кўтариш бирлигига тўғри келадиган двигатель қувватининг катталигидирки, бу ўз навбатида ёқилғининг кўп сарфланишига (темир йўл транспортидагига 10…12 марта ортиқ сарфланади) олиб келади.
Ҳаво транспортида пассажирлар ташилганда бир тонна оғирликни кўтаришга тўғри келадиган самолёт вазни темир йўл транспортидагидан камдир. Бу самолётларда пассажирлар ташиш таннархининг деярли камлигига сабаб бўлади. Шу сабабли ҳаво транспорти асосан пассажир транспорти ҳисобланиб, ундан кўпинча узоқ масофаларга пассажирлар ташишда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Ҳаво транспортининг яна бир камчилиги унинг ишига об-ҳаво шароитининг таъсир қилишидир.