Musiqa nazariyasi

Ekspozitsiyada tonallik munosabatlari. 
Bosh va yordamchi 
partiyalarning tipik tonallik nisbati quyidagicha: majorda T — D, minorda t-III. 
Biroq Betxoven asarlarining о‘zidayoq tonallikning boshqacha nisbatlarini kо‘rish 
mumkin: majorda— uzoq tersiyali
(С — E, 
21- sonatada); minorda — pastki
medianta nisbati 
(с — As, 
32-sonatada), minor, kamroq major dominantasi 
(d
— 
a, 
№ 17 sonatada; 
a 
— 
E, 
«Kreyser sonata»da). Kompozitor asarlarida sekundali 
nisbat ham о‘rin tutadi 
(d — S, 
9-simfoniya skersosi). 
5. 
Bosh partiY. 
Bosh partiya harakatchan , dramatik xarakteri bilan ajralib 
turadi. Uning uchun ichki beqarorlik, keskinlik, keyingi rivojlantirish uchun katta 
salohiyat xarakterlidir. Shakldagi о‘z roliga kо‘ra, u asosiy fikr bо‘lib, keyingi 
rivojlantirish natijasida keng va kо‘p tomonlama ochib beriladi.
Bosh partiya bir turli yoki kontrastli bо‘lishi mumkin. Shakliga kо‘ra, u 
davriya, oddiy ikki yo uch qismli shakldan iborat. Ayrim hollarda u asosiy 
tonallikdagi tо‘liq kadensiya bilan tugaydi, buning natijasida u yopiq sanaladi.
Boshqa hollarda asosiy qism yarim avtentik yoki bostirib kiradigan 
kadensiya bilan tugaydi, natijasida ochiq bо‘ladi. Betxoven davridan boshlab, 
ikkinchi turi kо‘p tarqalgan. Romantik - kompozitorlar va rus klassiklari, ayniqsa
Chaykovskiy asarlarida ekspozitsiyada mavzuning keng rivojlanishi tufayli bosh 
partiya kо‘pincha uch qismli shaklda bо‘lib, ba’zan juda kengaytirilgandir.
 6. Bog‘lovchi partiY. 
Bog‘lovchi qism yordamchi partiyaga о‘tishni 
ta’minlaydi, uning paydo bо‘lishini tayyorlaydi. Shu roliga muvofiq holda, u 
beqaror, yopiq tuzilmalarga ega emas, harakat xususiyatiga kо‘ra esa yordamchi 
partiya tomon yо‘naltirilgan. 
Bog‘lovchi qismlar turlicha: bir necha taktdan katta tuzilmalargacha 
bо‘ladi. 
Yordamchi partiyaga о‘tish dominanta tonalligiga modulyatsiya bilan 
amalga oshiriladi.

---

97 
Bog‘lovchi partiya bosh partiya mavzusi rivojining yanada keskin bosqichi 
bо‘lishi mumkin (Betxoven. 9-Sonata). 
Bog‘lovchi qism yangi mavzu materialida tuzilishi mumkin, bu, odatda, 
bosh partiyaning asosiy qismi yopiq bо‘lganda kuzatiladi (Betxoven. 5 va 15- 
Sonatalar). Shunday bо‘ladiki, bog‘lovchi qismlar, mavzusiga kо‘ra ikki 
bosqichdan iborat: birinchisi —bosh mavzuning asosiy qismi materialiga tuziladi; 
ikkinchisi— yangi mavzu materialiga tuzilgan. YO aksincha, birinchisi— yangi 
mavzuga tuzilgan, ikkinchisi —bosh partiyaning asosiy mavzusiga tuzilgan 
(masalan, Betxoven. 2, 8, 21- Sonatalari).
 
Uch qismli bosh partiyada reprizaning о‘zi modulyatsiyalar natijasida
yordamchi partiyaga olib keladigan, bu bilan bog‘lovchi partiya rolini bajaradigan 
holatlar tipik sanaladi (Shubert. Sonata 
B-dur; 
Chaykovskiy. 2, 3, 5-Simfo-
niyalari).