Musiqa nazariyasi

Sonata shakli turlari.
Sonata shakli tо‘liq va tо‘liqsiz bо‘lishi mumkin. 
О‘rtaliq qanday kо‘rinishda ekanligiga kо‘ra tо‘liq sonata shaklining uchta 
xili farqlanadi: 
1)
о‘rtaliqda rivojlovli sonata (R); 
2) о‘rtaliqda yangi materialli sonata (
S) (
Betxoven. Sonata № 1, final; sonata 
№ 7, Largo e mesto; sonata № 9, I q.). 
3) о‘rtaliqda bosh yoki yordamchi partiya materialidagi reprizaga о‘tish 
bilan keladigan sonata(Betxoven. Sonata № 5, final; sonata № 30, II q.). 
Tо‘liqsiz sonata shaklida о‘rtaliq qismi mavjud emas, demak, u faqat ikkita 
asosiy bо‘lim: ekspozitsiya va reprizadan iborat. 
Tо‘liqsiz sonata о‘z shaklining strukturasiga kо‘ra о‘xshash, ammo 
kompozitsion tamoyillariga kо‘ra jiddiy farq qiladigan ikki kо‘rinishda bо‘lishi 
mumkin: 
1) eski sonata shakli; 
2) qisqartirilgan sonata shakli. 

---

96 
Eski sonata shakli hali mustahkamlanib ulgurmagan sonata shakli qirralariga 
ega. Uning tonallik nisbatlari ikkinchi qism asosiy tonallikda boshlanmasligi bilan 
xarakterlanadi: 
T — D || D — T 
Qisqartirilgan sonata shakli eskisidan tо‘liq sonata shakliga о‘xshashligi 
bilan ajralib turadi: unda xuddi tо‘liq sonatadagi kabi xuddi о‘sha tipik tonallik 
nisbatlaridagi ekspozitsiya va repriza mavjud: 
T — D || T — T
Ekspozitsiya oxirida kо‘pincha reprizaga katta bо‘lmagan о‘tish hosil 
bо‘ladi (Betxoven. Sonata № 17, q. II). Boshqa hollarda esa о‘tish 
modulyatsiyalovchi birgina akkord bilan amalga oshirilishi mumkin (Betxoven. 
Sonata № 5 II q.). 
Tamomila mustahkamlanib ulgurgan sonata shaklining qisqargan varianti 
(rivojlovsiz) ilk marta Motsart tomonidan qо‘llangan.
U kо‘proq sonata-simfonik sikllarning ohista qismida qо‘llanadi, 
shuningdek, tez sur’atli bir qismli asarlarda, jumladan, opera uvertyuralarda 
uchraydi (Motsart. «Figaroning uylanishi», Uvertyura). 
4.