Musiqa nazariyasi

 
1.
 
Umumiy tavsif. 
Sonata shakli deb
birinchi
 
bо‘limida(ekspozitsiyada)
 
tonallik va mavzu 
jihatidan qarshi qо‘yiladigan ikki mavzu; о‘rta bо‘limda (rivojlovda) ekspozitsiya 
mavzularidan birining rivojlantirilishi yoki yangi mavzu berilishi; uchinchi 
bо‘limda (reprizada) ikkala mavzu tonal jihatdan yaqinlashtiriladigan shaklga 
aytiladi..
«Sonata»
nomi mustaqil qismlarning yagona 
siklga(turkumga) 
birlashtirilishi bilan xarakterlanadigan asar janriga taalluqli.

---

95 
Sonata shakli uning tuzilish tomonida namoyon bо‘ladigan alohida 
murakkabligi bilan ajralib turadi. Boshqa barcha shakllar orasida u mazmuniga 
kо‘ra ancha chuqur bо‘lgan qahramonlik va epik, otashin lirika, psixologik drama, 
tragik kolliziyalarni ifoda etish uchun eng kо‘p imkoniyat taqdim etadi.
Sonata shakli cholg‘u musiqasi uchun xos bо‘lib, vokal musiqasida istisno 
sifatida uchraydi. Bu shaklda sonata-simfonik sikllar: sonata, simfoniya, trio, 
kvartet, kvintet, konsertlarning birinchi qismlari (ba’zan finallari ham), 
shuningdek, opera uvertyuralari yoziladi. 
Sonata shaklining tuzilishi. 
О‘zining tо‘liq kо‘rinishida sonata shakli uchta 
asosiy bо‘lim: ekspozitsiya, о‘rtaliq (rivojlov) va reprizadan iborat. Ba’zida undan 
oldin kirish (muqaddima) kelishi, koda bilan tugashi mumkin.
Klassik sonata shakli ekspozitsiyasi, odatda, takrorlanadi. 
Bundan tashqari, ba’zida rivojlov repriza bilan birga takrorlanadi (Gaydn va 
Motsart asarlarida). 
Betxoven asarlarida ekspozitsiya hamma vaqt ham takrorlanmaydi, 
rivojlovning repriza bilan birga takrori esa istisno tariqasidagina uchraydi (№ 6, 23 
sonatalar). 
Ekspozitsiyaning tarkibiy qismlari: 
bosh partiya (asosiy mavzu), 
bog‘lovchi partiya, yordamchi partiya (ikkinchi mavzu), yakunlovchi partiY. 
Ekspozitsiyada bu mavzular о‘zining dastlabki kо‘rinishida bayon qilinadi: 
bosh partiya asosiy tonallikda, yordamchi partiyada, albatta, boshqa tonallikda 
(majorda - dominanta tonalligida, minorda parallel tonallikda).
О‘rtaliqda (rivojlovda) ekspozitsiyaning mavzu materiali odatda 
rivojlantiriladi, ba’zan о‘ta murakkab rivojlantiriladi. Reprizada yana bu barcha 
mavzular asosiy tonallikda о‘tkaziladi.
 
Reprizada mavzu materiali rivojlanishi, ekspozitsiya bilan qiyoslaganda, 
hamma vaqt u yoki bu darajada о‘zgaradi, umuman shaklning tiklanishida yangi 
bosqich hosil qiladi.