Musiqa nazariyasi

 
tonalliklar tanlovi va tartibi erkin bо‘lib, kompozitorning ijodiy 
fantaziyasiga havola qilinadi. Yagona shart shundan iboratki, 
unda
 
bosh va 
yordamchi partiya tonalligining barqaror kо‘rinishidan qochiladi.
Klassik uslubdagi rivojlovning boshlanishi uchun xos bо‘lgan xususiyat: 
uning ekspozitsiya tugagan tonallikda (kо‘pincha ladning almashinishi bilan); 
asosiy tonallikka subdominanta bо‘lgan tonallikda; major asarlarda asosiy 
tonallika parallel; minor asarlarda asosiy tonallikka nomdosh tonalliklarda;ba’zida 
asosiy tonallikda ham boshlanishi(Betxoven. 16 Sonata).
Rivojlov uchun subdominanta sohasiga modulyatsion chuqurlashish xos 
(Betxoven. 21 -Sonata) bо‘lib, ekspozitsiyada unga tegilmaydi. Bunda kо‘pincha 
yuqoriga kvartalar bо‘yicha modulyatsiyalovchi sekvensiyalar katta ahamiyat kasb 
etadi. Bu kabi qator kvartali siljishlardan keyin tonallik harakati reprizaga olib 
keladigan asosiy tonallik dominantasi tomon keskin burilish hosil qiladi. 
Ba’zida rivojlov oxirida 
soxta
repriza
deb nom olgan repriza uchraydi. 
Bunday repriza unda bosh partiya mavzusi о‘tkazilgani bois haqiqiydek idrok 
etiladi, ammo mavzu asosiy tonallikda о‘tkazilmaydi. Keyinroq rivojlov, 
shaklning о‘rta bо‘limiga xos qirralarini saqlagani holda, yana ishlanmali bо‘ladi 
(Betxoven 10- sonatasi ishlanmasi). 
10. Repriza. 
Repriza sonata shaklida ekspozitsiya takrori bо‘lib, birgina 
farqi hamma partiyalar asosiy tonallikda bayon qilinadi. 
Kо‘p hollarda unda qator о‘zgarishlar mavjud bо‘ladi, asosan ular bosh 
partiyaga taalluqlidir. Ular quyidagilardan iborat: 
1. Bosh partiya bir muncha qisqartiriladi.Agar ekspozitsiya kengaytirilgan 
uch qismli shaklda bо‘lsa, doim shunday bо‘ladi. Bu holda faqat uchinchi,
repriza,ya’ni eng dinamik qism takrorlanadi( P.Chaykovskiy. 1-Konsert). 
2.Bosh partiya bir muncha kengaytiriladi (Betxoven. 21- Sonata ). 
3.Bosh partiya asosiy bо‘lmagan tonallikda о‘tkaziladi. Klassik uslubda kam 
uchraydigan (Motsart. 15 -Sonata, C-dur о‘rniga F-dur) bu kabi «normadan 
og‘ish» XIX asr kompozitorlari asarlarida keng tarqalgan (masalan, List. h-moll 
Sonatasi, h-moll о‘rniga b-moll). 

---

99 
4. Reprizada bosh partiya tushirib qoldirilgan holatlar ham uchraydi 
(Shopen. Sonata b-moll). 
Betxoven davridan boshlab, yanada murakkab dramaturgiya tufayli