Musa Urud uruda ики сяфяр Бакы – 2009

Gürcüstan üzərindən İrəvana
2006-cı ilin iyun ayının 5-də saat 15.00-da Tbilisiyə uçmaq üçün aeroporta gedirik. Vidadi müəllim bizi yola salır. Uruda getmə­məyimi israr edir, Asəf müəllimə məni nəza­rət­­dən buraxmamağı xahiş edir.
Nəhayət, Vidadi müəllimlə xudahafiz­ləşib təyyarəyə minirik. AZAL-a məxsus təp-təzə hər komfortu olan Aerobusun salonuna daxil olanda bir azərbaycanlı kimi müstəqil dövlətçiliyimizdən qürur duyuram. Bakı ilə Tbi­lisinin arasında, yerdən 7000 m yüksəklik­də Asəf müəllim çoxdan götür-qoy elədiyi fikri nəhayət dilə gətirir:
- Mən bu gün səhər Oktay müəllimlə telefonla danışdım, o səfərlə bağlı tövsiyələrini söylədi və bildirdi ki, Musanın Uruda getməsi məsləhət deyildir. Sən heç ürəyini sıxma, Al­lah qoysa, tezliklə sülh olar, torpaqlar qayıdar, birlikdə gedib sənin Urudunu ziyarət edərik.
Elə bildim ki, təyyarə çəkisizliyə düşdü, içimdə nəsə qırıldı. Gözlərimi yumdum, xeyli müddət danışmadım. Asəf müəllim də keçir­diyim sarsıntını hiss edib, susdu. Tbilisiyə qə­dər danışmadıq. Təyyarəmiz Tbilisinin üzərin­də dövrə vuranda nəhayət qərarımı Asəf müəl­limə bildirdim:
- Gəl belə danışaq, sənin yadından çıxıb sədrin tapşırığını mənə söyləməmisən, yaxud sən təyyarədə bu sözləri mənə deyərkən mən yuxulu olmuşam, eşitməmişəm.
Asəf müəllim razılaşmır:
- Yox, bu çox ciddi məsələdir, dövlətin ikinci şəxsinin tapşırığını nə yaddan çıxarmaq, nə də yuxulu adama söyləmək inandırıcı gö­rünmür. Həm də qrupun rəhbəri kimi bu sə­fərdə səndən çox mən məsuliyyət daşıyıram. Digər tərəfdən, Ermənistandakı ictimai-siyasi vəziyyət barədə təbii ki, Oktay müəllimin infor­masiyası bizimkindən çoxdur və kifayət qədər ciddi əsasları olmasa, o sənin Uruda get­məyinə etiraz etməzdi. Döğrudan da, er­mə­nilərdən nə desən gözləmək olar, bir təxribat edərlər, bir qəza törədərlər, çanaq bizim başı­mızda çatlayar.
Mənim pərtliyimi görüb yumşalır:
- Yaxşı, ürəyini sıxma, İrəvana gedib çıxaq bir şey fikirləşərik. Tbilisi aeroportunun VİP salonunda bizi Gürcüstan Parlamentinin deputatları, Gürcüstan parlamentinin və QDİƏT PA əməkdaşları qarşılayırlar. Özünü Melik kimi təqdim edən bir deputat çox fəal­dır, danışır, gülür, zarafatlaşır, pasportlarımız hazır olana qədər çay, su gətizdirir. QDİƏT PA-da təmsil olunan digər gürcü deputatları soruşuruq. Melik cavab verir:
- Onlar Marneulidə Gürcüstan - Ermə­nis­tan sərhədində bizi gözləyəcəklər.
Deputat otağından çıxanda Melik bizi öz maşınına dəvət edir. «Mersedes» markalı ma­şını özü sürür. Yol boyu Bakıdan, İrəvandan, dostluqdan, qardaşlıqdan danışır.
Melikin hədsiz canfəşanlığından dala­ğım sancır. Şübhəmi astaca Asəf müəllimlə bölüşürəm:
- Bu Melikdən gözüm su içmir, deyəsən, erməniyə oxşayır.
-“ İndi dəqiqləşdirərik”,- söyləyən Asəf müəllim özünə xas olmayan tərzdə birbaşa soruşur:
- Melik, sən Cavaxetiyanın deputatısan?
- Bəli.
- Yəqin ki, ermənisən.
Melikin cavabı ikibaşlı olsa da sərrast­dır:
- Gürcülər qoysa, hə!
Sonra şaqqanaq çəkib ürəkdən gülür, biz də gülürük. Daha sonra ciddiləşib əlavə edir:
- Mən Gürcüstan-Ermənistan Parlament­lər arası dostluq qrupunun sədriyəm. Tbilisi­dən çox İrəvanda oluram. Orada evim, bizne­sim var. Cavaxetiya ilə bağlı vaxtaşırı yaranan problemləri də rəsmi yoldan çox, qeyri-rəsmi yollarla, hər iki ölkənin rəhbərliyində olan dost-tanışlarımın vasitəsi ilə həll etməyə ça­lışıram.
Melik danışdıqca mənim gözlərimin qa­bağına Gürcüstan azərbaycanlıları və onların problemləri gəlir. Düşünürəm ki, hər iki ölkə­nin parlamentlər arası dostluq qrupunun rəhbərləri Melik kimi eləyə bilməzlərmi?
Yol boyu Marneulinin kəndlərindən ke­çirik. Hamısında soydaşlarımız yaşayır. Vaxti­lə abad və varlı olan bu kəndlərin kasıblığı və baxımsızlığı diqqəti cəlb edir. Gürcüstanın bu bölgəsinə gürcülər Kvemo-Kartli, azərbaycan­lılar isə Borçalı deyirlər. Gürcüstanın ilk Prezidenti Zviad Qamsaxurdianın 1991-ci il­dəki Fərmanı ilə Borçalıdakı, eləcə də Gür­cüstanın digər bölgələrindəki azərbaycanli kəndlərinin hamısının adı gürcüləşdirilib. Sa­daxlı kəndində Gürcüstanın Ermənistana sər­həd buraxılışı məntəqəsi yerləşir. Hər yandan kasıblıq və primitivlik tökülür. Elə erməni tərəf də eyni gündədir.
Sərhəddə Gürcüstan parlamentinin QDİƏT PA-nı nümayəndə heyətinin üzvləri - Gürcüstan parlamentinin vitse-spikeri Mixail Maçavariani, deputatlar Zurab Davitaşvili, Manana Jebaşvili, David Saqanelidze ilə köh­nə dostlar kimi çox mehribanlıqla görüşürük.
Pasport nəzarətindən keçəndən sonra Ermənistan Respublikasının ərazisinə - Noem­beryan rayonunun məşhur qarapapaqlar və ən­sarlar tayfası tərəfindən XVI əsrdə salınmış Ləmbəli kəndinə qədəm qoyuruq.
Bu rayonun əski adı İncəsu, daha sonra Barana olmuş 1937- cı ildə dəyişdirilmişdir. Ləmbəli isə bina olandan, ta 1988-ci ilin so­nu­na qədər Azərbaycan türklərinin məskəni olmuşdur.
Ermənistan tərəfdə bizi protokola uyğun olaraq Ermənistan Parlamenti Katibliyinin rəis müavini qarşılayır. Ermənistanın sərhəd bu­raxılış məntəqəsi kiçik bir binadan və 3 ədəd köhnə vaqondan ibarətdir. Ətrafda nə isə ti­kinti gedir, hər tərəf toz-torpaqdır. Yandırıcı yay günəşindən daldalanmağa kiçik belə bir kölgəlik yoxdur. Pasport yoxlanışı qurtarandan sonra bizi qarşılayan parlament işçisi Asəf müəllimlə məni Melikin maşınına minməyə qoymur.
- Təhlükəsizlik baxımından bizə tapşı­rılıb ki, Azərbaycanlı deputatları Ermənistan parlamentinin maşınında aparaq.
Etiraz etmirik. Təptəzə BMV maşınının arxa salonuna əyləşirik. Parlament Katibliyinin adını unutduğum rəis müavini sürücünün yanında oturur. Önümüzdə iki yol polisi maşını, arxamızda isə “Şevrole-niva”da təhlükəsizlik xidmətinin əməkdaşları bizi müşayiət edir, arxada isə gürcü deputatlar öz maşınlarında İrəvana doğru yola düşürük.
Yolumuz Gürcüstanın və Ermənistanın ən böyük, bol sulu çaylarından olan Debet ça­yının boyunca yamyaşıl dağlar və meşələrdən keçib gedir. Noemberyan-Allahverdi-Kalini­no-Spitak-Ararat-İrəvan marşrutu ilə gedirik. Yol bomboşdur. Hərdən bir Türkiyədən və İrandan gəlmiş TIR-larla rastlaşırıq. İçəri­sindən keçdiyimiz rayon mərkəzlərinin heç birində tikinti-abadlıq işlərinin izləri belə gö­rün­mür. 1988-ci ildə deportasiya olunmuş azər­baycanlıların tərk edilmiş kəndlərinin xa­rabalıqları adamın ürəyini ağrıdır.
“Mariott” hoteli
Gecə saat onun yarısında İrəvana çatırıq. Bizi İrəvanın mərkəzi meydanında yerləşən, Sovet hökumətinin vaxtında məşhur «Arme­niya» mehmanxanası olmuş, sonralar isə ye­nidən qurularaq 5 ulduzlu «Mariott» adlanan hotelə gətirdilər. Özlərinin dediklərinə görə QDİƏT PA-nın Ali Sessiyasında iştirak edən qonaqların bir hissəsi «Yerevan» mehmanxa­nasında, daha hörmətli sayılan Rusiya, Tür­kiyə, Yunanıstan, Gürcüstan və Azərbaycan nümayəndə heyətləri isə «Mariott» hotelində yerləşdirilmişdir.
Mehmanxananın qeydiyyat zalında bizə bildirdilər ki, bizim hərəmizə 2 cangüdən ayrılmışdır və Ermənistanı tərk edənə qədər onlar hər yerdə bizi müşayiət edəcəklər. Nə­dənsə bizə otaqları mehmanxananın müxtəlif qütblərində, mənə sol qanadda 5-ci mərtəbədə, Asəf müəllimə isə sağ qanadda 7-ci mərtəbədə ayırmışdılar. Hər iki nömrə geniş, işıqlı, hər şəraiti olan iki lüks otaqdan ibarət idi. «Can­güdənlərimizin» müşayiəti ilə nömrələrimizə getdik, yuyunub əynimizi dəyişdirdikdən sonra foyeyə düşdük. «Cangüdənlərin» 4-ü də foye­də oturub gözlərini lift meydançasına dik­mişdilər. Bizi görən kimi dördü də ayağa qal­xıb bizə yaxınlaşdılar, çox nəzakətli şəkildə bildirdilər ki, onların xəbəri olmadan nömrə­dən çıxmayaq, harasa getmək istəyəndə daxili telefonla qeydiyyatçıya zəng vurub «can­gü­dənlərin» nömrəyə qalxmasını tələb edək. Ra­zılaşdıq.
Gürcü deputatlarla birlikdə Hotelin girə­cəyindəki yay kafesində oturub çay içir, söh­bətləşir, İrəvanın mərkəzi meydanının gecə həyatına tamaşa edirik. Sərin yay axşamı ol­masına baxmayaraq şəhərin mərkəzi meyda­nında dolaşanları barmaqla saymaq olardı. Gəzintiyə çıxanların çoxusu sadə, nimdaş və ucuz geyimdə idilər. Bu da dolayısı ilə Ermə­nistanda həyat tərzinin və yaşayış səviyyəsinin vəziyyətindən xəbər verirdi.
İrəvanın qışı sərt olsa da, yayı da, yazı da, payızı da gözəldir. Yayda günduzlər cox isti olmasına baxmayaraq axşamlar Ağrı və Ələyəz dağlarından əsən meh şəhərin havasına qəribə bir sərinlik və təmizlik gətirir.
Mən Sovet hökumətinin vaxtında bu şəhərdə bir neçə dəfə olsam da, İrəvanla əsl tanışlığım görkəmli şair-publisist, tanınmış ictimai xadim Hidayətin “Burdan min atlı keç­di” və “İrəvana 7 məktub” kitablarından baş­lanıb. Mən bu kitabları bir neçə dəfə oxumu­şam, hətta səfərə gedındə də özümlə götür­mü­şəm. Bu kitablar, xüsusi ilə, “Burdan min atlı kecdi” əsəri, İrəvan şəhəri, bu şəhərin 1960-80-ıi illərdəki ədəbi-içtimai mühiti barədə ol­duqca dolğun məlumatları özündə əks etdirir.
“Mariott” hotelinin yay kafesində çay içərkən birdən-birə Hidayət və onun “Burdan min atlı keçdi” kitabı yadıma düşdü. 1966-83-cü illərdə İrəvanda yaşamış, “Sovet Ermə­nis­tanı” qəzetində işləmiş və 17 il Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teat­rının direktoru olmuş Hidayət müəllimin vax­tilə yaşadiğı Nork məhəlləsinə getmək, Bakıda hələ də özünə yurd-yuva tapa bilməyən İrəvan Teatrının ləlsi köçmüş yurduna baxmaq keçdi könlümdən. Lakin buna nə vaxtım, nə də im­kanım olmadı. (Mən Bakıya qayıdandan sonra Hidayət müəllimə Ermənistana səfərim barədə yerli-yataqlı danışsam da, “Mariott” hotelinin yay kafesində ürəyimdən keçənləri ona söy­ləmədim.)
Ermənistan Parlamenti Katibliyinin nü­ma­yəndəsi bizə yaxınlaşıb bir istəyimizin olub-olmamasını soruşdu. Asəf müəllim sa­bahkı tədbirin proqramını gətirməyi, mən isə imkan daxilində, Qaqik Minasyanla telefon əla­qəsi yaratmasını xahiş etdim. O, bir azdan sabahkı tədbirlərin proqramını gətirdi və mənə dedi:
- Cənab Minasyan ürəyindən əməliyyat olunub, xəstəxanada yatır. Sizin gəlməyi­niz­dən xəbərdardır. Söylədi ki, əgər Sisyana get­mək istəsəniz, o sizin səfərinizi təşkil edə bilər. Sabah yalnız nümayəndə heyətləri rəh­bərlərinin iclası olacaqdır, qalan üzvlər üçün isə Eçmiadzinə və Cermuka ekskursiya nəzər­də tutulmuşdur. Cermuk isə Sisyanla həmsər­həddir.
2005-ci ilin noyabrında Səfa Mirzəyevin otağındakı söhbət, Səfa müəllimin son cümləsi yadıma düşdü:
- Bəlkə qismət oldu, Ermənistana getdin, onda Urudu da ziyarət edə bilərsən!
Həmin an bir daha beynimdən keçdi ki, dünyada hər şey idarə olunur, hər şey Allah-təala dediyimiz o sirli-sehrli ucalığın nəzarəti altındadır. Onun istəyinə qarşı getmək olmaz, O istəmədiyi heç nəyi əldə etmək olmaz.
Dərhal nömrəyə qalxıb, səfər hazırlığına başlayıram: Videokameranın akkumulyatorunu şəbəkəyə qoşub doldururam, kasetləri yoxlayı­ram, kənddə görəcəyim işlərin planını tuturam. Səhərə kimi gözümə yuxu getmir, dağı-arana, aranı-dağa daşıyıram.